Иһинээҕитигэр көс

1922 сыл

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Сыллар
1918 1919 1920 192119221923 1924 1925 1926
Уоннуу сыллар
1890-с 1900-с 1910-с1920-с1930-с 1940-с 1950-с
Үйэлэр
XIX үйэXX үйэXXI үйэ

1922 сыл.

  • Олунньу 21 — ВЦИК бөрөсүүдьүмэ РСФСР иһинэн Саха АССР тэрийэр туһунан уураах таһаарбыт. Уураахха өрөспүүбүлүкэ кыраныыссатын быһаарар үлэ ыытыллыахтааҕа ыйыллыбыт. Иккис сиһилии уураах муус устар 27 күнүгэр тахсыбыта[1].
  • Олунньу 28 — Бандьыыттааһын тэнийбитинэн сибээстээн Дьокуускай куоратыгар осаднай балаһыанньа биллэриллибит.
  • Олунньу 28Эгиипэт Британияттан тутулуга суоҕун туһунан биллэриллибит.
  • Кулун тутар 2Дьокуускайга соҕурууттан Иван Строд хамандыырдаах 200 киһилээх кыһыл этэрээт кэлбит.
  • Кулун тутар 2Чурапчы сэлиэнньэтигэр саха интеллигенциятын сийиэһэ саҕаламмыт, кулун тутар 12 күнүгэр түмүктэммит. Сийиэс Саха уобалаһын норуотун быстах кэмҥэ салайыыны талбыт (ВЯОНУ - Временное Якутское областное народное управление). Большевиктары утары охсуһарга, Саха уобалаһыттан үүрэргэ быһаарыммыттар.
  • Кулун тутар 6Нестор Каландаришвили уонна кини штабын дьоно Табаҕа уонна Төхтүр икки ардыларыгар тоһуурга түбэһэн өлбүттэр. Сарсыарда 5 чааска Каландаришвили Төхтүртэн арахпыт, онтон 9 чааска Дьокуускайга Табаҕаттан илдьит киһи кэлэн быһылаан туһунан биллэрбит. Табаҕаттан 8 биэрэстэлээх сиргэ өрүс тас үөһүн (протока) икки кытылыгар оҥоһуллубут тоһуурга 100 кэриҥэ киһилээх, 100-чэ сыарҕалаах эшелон түбэспит. Быыһаммыт дьон сабаҕалааһыннарынан үрүҥ бандьыыттар ахсааннара 300-тэн тахса үһү.
  • Кулун тутар 10
    • Сергей Широких-Полянскай Дьокуускайга кэлбит.
    • кулун тутар 10-11 түүнүгэр РКП (б) губбюротун мунньаҕар Губбюро урукку салалтатын туоратыы түмүгэр Саха сирин салалтата уларыйбыта. Лебедевтээх "триумвираттарын" оннугар Бараахаптаах буолбуттара. Ойууунускай ахтарынан, Строд хамаандалаах красноармеецтар хоско көтөн түһэн тройканы арестыыллар. Строд икки илиитигэр наганнаах. Аныгы устуоруктар бу кэнниттэн Саха сиригэр ыытыллыбыт бэлиитикэни "Гуманная политика Барахова" диэн ааттыыллар.
  • Кулун тутар 26Тулагы нэһилиэгин туһугар икки күннээх кыргыһыы саҕаламмыт. Иван Строд 300 киһилээх кыһыл этэрээтэ 620-ҕэ диэри киһилээх Илья Канин үрүҥ этэрээтин атакалаабыт. Үрүҥнэртэн 200-чэ киһи өлбүт, кыһыллартан — 32 киһи өлбүт, 35 киһи бааһырбыт.
  • Кулун тутар 28 — Дьокуускай чугаһыгар Маҥан туһаайыытынан Намсыыр күөлгэ кыһыллары кытта үрүҥ бастаанньыттар кыргыспыттар. Хотторон баран I Үөдэй нэһилиэгин Спасскай таҥаратын дьиэтигэр 100-чэ киһилээх этэрээт түспүт. Хамандыыр — Турнин диэн саха киһитэ.
  • Кулун тутар 30 — Саха уобалаһын Гражданскай управлениетын баһылыга П. А. Куликовскай хадаатайынан Приамурье кэмнээх бырабыыталыстыбата Саха уобалаһа киниэхэ бас бэринэрин туһунан уураах таһаарбыт.
Бастакы хайысха — Покровскай учаастага — Николаев баандата, 300 киһилээх, Хачыкаакка бааллар.
Иккис — Павловскай учаастага — Тыллымы нэһилиэгэр 70-ча киһилээх баанда. Үксэ нууччалар, Шинков Иван салайааччылаах. Доҥоҥо (Павловскайтан 35 биэрэстэлээх сир) — 35 киһилээх этэрээт. Улуу-Сыһыы (20 биэрэстэ) — 40-ча киһилээх Скрябин диэн саха киһитэ хамандыырдаах этэрээт. Догдонинский наслег (Хаар балаҕан диэн сир) — 50 киһи. Бу этэрээттэр штаабтара Хаптаҕай нэһилиэгин Харыйалаах диэн сиригэр баар эбит, манна өссө 200-чэ киһи.
Үһүс — Маҥан учаастага — Намсыыр күөлгэ кулун тутар 28 күнүгэр хотторон баран I Үөдэй нэһилиэгин Спасскай таҥаратын дьиэтигэр 100-чэ киһилээх этэрээт түспүт. Хамандыыр — Турнин диэн саха киһитэ.
Барыта Дьокуускай тула 1500 бандьыыт баар диэн суруллубут. Аммаҕа, Бүлүүгэ, Верхоянскайга уонна Халымаҕа хас киһи баара биллибэт диэн суруллубут.


  • Муус устар 22Дьокуускайга хомуньуус баартыйа бюротун бөрөсүүдьүмүн мунньаҕар Саха уобалаһа мантан инньэ Аптанымыйалаах Социалистыы Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэ буоларын туһунан Манифест ылыныллыбыта. Бу иннинэ 1920 сыллаахха Сибиирдээҕи кыһыл былаас быһаарыытынан Саха сирэ бастаан Иркутскай уобалас оройуона буола сылдьыбыта. Онтон бу намыһах статуһу уонна кыһыл террору сөбүлээбэккэ Саха сиригэр утарсыы үөскээбитин иһин (онтон сүрүннэрэ альтернативнай бырабыыталыстыба — ВЯОНУ — тэриллиитэ), түмүгэр, Саха сирэ бастаан төттөрү уобалас аатын ылбыта, онтон Дьокуускайга бу манифест ылыллан, аҕыйах хоноот муус устар 27 күнүгэр Саха АССР олохтонуутун туһунан Арассыыйа сүрүн былаастара Москубаҕа анал дэкириэт (сокуон) таһаараллар. Онон сибээстээн Сэбиэскэй былааһы утары өрө турбут дьон эйэлээх үлэҕэ көһөр буоллахтарына кинилэргэ амнистия биллэриллибит.
  • Муус устар 24Латвияттан төрүттээх Карл Байкалов (дьиҥнээх араспаанньата Некундэ) Саха уобалаһын сэриилэригэр Нестор Каландарашвили оннугар командующайынан ананан Дьокуускайга кэлэр. Кини кэлбитин кэннэ кыһыл былааһа олохтоохтор өрө турууларын утары хааннаах репрессияны уҕарыппыта, кэккэ эйэлээх миэрэлэри ылбыта.
  • Муус устар 27 — Бүтүн Сойуустааҕы ЦИК дэкириэтинэн Саха АССР төрүттэммит — Саха сирин судаарыстыбаннаһа олохтоммут. Бу дэкириэтинэн Саха Сиригэр урукку Саха күбүөрүнэтин сирдэрэ, Енисей губерниятын Хатанга-Анаабыр оройуона, Киренскай уезд Өлүөхүмэ-Сунтаар буолаһа, Хотугу Муустаах акыйаан илиҥҥи кэтирээһин 84 уонна 140 кыраадыстарын ыккардыгар сытар бары арыылара уонна Камчаатка уобалаһын Охуоскай уезда киирбиттэр.
  • Ыам ыйын 9 — Бүтүн Русь патриархын Тихоны дьиэтигэр хаайбыттар.
  • Ыам ыйын 19 — Арассыыйа хомсомуолун кэмпириэнсийэтигэр пионер этэрээттэрин тэрийии туһунан быһаарыы ылыныллыбыт. Сэбиэскэй Сойууска пионер тэрилтэтэ олохтоммут күнүнэн ааҕыллар.
  • Ыам ыйын 20 — Ленин Дзержинскэйгэ "өрөбөлүүсүйэни утарар" суруйааччылары кыраныысса таһыгар ыытар туһунан сорудах биэрбит.
  • Ыам ыйын 21Киллэмнээҕи кыргыһыы буолбут, үрүҥнэр кыайтарбыттар.
  • Ыам ыйын 26Автономнай өрөспүүбүлүкэ биллэриллибитэ биир ый ааспытын кэннэ Дьокуускай куоратыттан осаднай балаһыанньа уһуллубут. Саха сиринээҕи Губбюро Исидор Барахов национальнай бэлиитикэ туһунан тезистэрин ылыммыт.
  • Ыам ыйын 27 — Саха АССР Өрөпкүөмүн уурааҕынан Саха АССР норуот хамыһаардара (билиҥҥиннэн миниистирдэр) анаммыттара.
  • Ыам ыйын 29 — Саха АССР Өрөпкүөмүн бөрөсүүдьүмүн уурааҕынан Былатыан Ойуунускай баһылыктаах бастакы национальнай сэбиэскэй бырабыыталыстыба — Саха АССР Совнаркома — тэриллибитэ уонна бэс ыйын 1 күнүттэн үлэлиэхтээҕэ этиллибитэ. Совнаркомҥа киирэр норуот хамыһаардара икки хонук эрдэ анаммыттара[3].
  • Бэс ыйын 16Ньурба сэлиэнньэтигэр Нюрбинка үрэҕин өттүттэн Петр Павлов салалталаах 300-чэ кэриҥэ киһилээх бастаанньыстар этэрээттэрэ кэлбит. Василий Иванович Наумов салалталаах Ньурба олохтоох дружината 4 күн устата сэлиэнньэни туран биэрбэтэх. Ол кэннэ кинилэргэ көмөҕө З.Г. Пясталов хамандыырдаах Сибиир ОГПУ-тун 80-с дивизионун 48 киһилээх этэрээтэ Өлүөхүмэттэн кэлбит, бүлүмүөттээх буолан бастаанньыстары Ньурба тулатыттан судургутук үүрбүттэр. Пясталов этэрээтэ Ньурбаны босхолоон баран Бүлүү өрүһүн устунан аллара айаннаабыт.
  • Бэс ыйын 21Никольскайдааҕы кыргыһыы буолбут. 226 Петроградскай полк Нам улууһун Никольскайын, улуус киинин Конта-Креһы, Граф Биэрэгин босхолообут. Кыргыһыы түмүгэр үрүҥнэр хотугу бөлөхтөрө урусхалламмыт, 400-кэ тиийэ киһи өлбүт, биир оччо билиэҥҥэ түбэспит.


  • От ыйын 2 — кулун тутарга былаастан туоратыллыбыт Г.И. Лебедев уонна А.В. Агеев өрөспүүбүлүкэттэн Сибииргэ барбыттарын кэннэ Максим Аммосов Сиббюроҕо тэлэгирээмэ биэрэн сэрэппит: "... много авантюризма, карьеризма, отнеситесь осторожно"[4].
  • Алтынньы 11 — Совнарком дэкириэтинэн саҥа харчы — червонец — киллэриллибит.
  • Алтынньы 19Саха АССР ревкомун пленарнай мунньаҕа буолбут. Генерал Пепеляев баһылыктаах сэрии балаҕан ыйын 8 күнүгэр Айаан пордун ылбытын, Саха сиригэр киирбитин уонна киниттэн көмүскэнии туһунан кэпсэппиттэр. Якнарревдот диэн баартыйата суох олохтоохтортон турар этэрээттэри тэрийэр туһунан быһаарбыттар.
  • Алтынньы 25 — Иероним Уборевич хамандыырдаах Уһук илин өрөспүүбүлүкэтин аармыйата Владивостокка киирбит, манан Арассыыйаҕа Гражданскай сэрии сүрүн кыргыһыылара түмүктэммиттэр.
  • Сэтинньи 1 — Арассыыйа Федерацията Саха сиригэр автономия олохтоммутунан сибээстээн түүлээҕи Арассыыйаҕа ыыппакка оннугар хаалларарга быһаарбыт.
  • Сэтинньи 1Осман Импиэрийэтин бүтэһик султана Мехмед VI бүрүстүөлүттэн батыммыт уонна дойдутуттан көскө барбыт. Инньэ гынан 6 үйэлээх Осман Импиэрийэтэ эһиллибит.
  • Сэтинньи 4Эгиипэккэ Ыраахтааҕылар хочолоругар Британия археолога Говард Картер уонна кини дьоно Тутанхамон фараон көмүүтүн булбуттар. Сотору кэминэн гробницаны арыйыыга сылдьыбыт сорох дьон өлбүттэрин кэнниттэн "фараон кырыыһын" туһунан сурах тарҕаммыт. Ол эрээри гробницаны арыйсыбыт дьон баһыйар үксүлэрэ кырдьар саастарыгар диэри тиийбиттэрэ.
  • Сэтинньи 15 — ВЦИК уурааҕынан Уһук Илиҥҥи өрөспүүбүлүкэ (нууч. Дальневосточная республика - ДВР) РСФСР састаабыгар киирбит. Бу өрөспүүбүлүкэ 1920 сыллаахха Дьоппуону кытары сэриилэспэт туһуттан буфер быһыытынан төрүттэммитэ.
  • Сэтинньи 17 — Читааҕа кииннээх Уһук Илин Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбата Сэбиэскэй Арассыыйалыын сойуустаһар туһунан быһаарыныы ылыммыт. Бу бутуурдаах соҕус түгэн, тоҕо диэтэххэ, икки хонук иннинэ сэтинньи 15 күнүгэр Сэбиэскэй Арассыыйа бырабыыталыстыбата (ВЦИК) өрөспүүбүлүкэни бэйэтигэр уобалас бырааптаах ылар туһунан уураах таһаарбыта. Бу судаарыстыбаҕа Чита куорат таһынан билиҥҥи Бүрээтийэ сирдэрэ, Хабаровскай кыраай (ол иһигэр сахалар олорор Үттэрэ), Приморскай кыраай сирдэрэ киирэллэрэ, оттон былыргыттан Саха сирин кытта ситимнээх Охуоскай, Айаан байҕал пуортара уонна билиҥҥи Магадаан уобалаһын байҕалын кытыла бу өрөспүүбүлүкэ "хонтуруоллуур" сирдэрин быһыытынан ааҕыллаллара.

Лев Троцкай хомсомуол сийиэһигэр ыччаты «наука гранитын кириҥ» диэн тута киэҥник тарҕаммыт ыҥырыытын таһаарбыт.

  • Ахсынньы 13 — Закавказье Сэбиэттэрин 1-кы сийиэһэ (Баку) биир кэлим Закавказье Социалистическай Федеративнай Советскай Өрөспүүбүлүкэтин олохтообут. Бу өрөспүүбүлүкэ 1936 сыллаахха Азербайджан, Эрмээн уонна Грузия өрөспүүбүлүкэлэригэр арахсыбыта.
  • Муус устар 7Николай Кудряшов (23.03.1973) — лейтенант, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа (1944). Буруйдааһыҥҥа түбэһэн, Дьоруой аата уонна бары наҕараадалара быһыллан (1953), биир сыл хаайыыга олоорон тахсан баран 1956 сыллаахха Саха сиригэр көһөн кэлбит, Амакинкаҕа үлэлэлээбит, Ньурбаҕа өлбүт. Өлбүтүн кэннэ, 2013 сыллаахха бары бырааптара чөлүгэр түспүт.
  • Кулун тутар 28 — Берлиҥҥэ бэлиитик Владимир Набокову (суруйааччы Набоков аҕатын) террористар өлөрбүттэр.
  • Калашников А. А. Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2. — Дьокуускай: Бичик, 2004.
  1. И.А. Аргунов, С.Н. Васильев и др. 40 лет Якутской автономии. — Якутск: Якутское книжное издательство, 1962. — С. 21. — 191 с.
  2. ПА ЯОК, ф.3, оп.20, д.14, л.71
  3. Правительство Республики Саха (Якутия): Вехи истории, 1922-2008 / Л.С. Лепчикова и др.. — Якутск, 2009. — С. 16. — 300 с.
  4. НА ЯОК, ф.3, оп. 164, д.26А, л.1