Латвия

Латвия Республиката
*Latvijas Republika*
Латвия Республиката Latvijas Republika
	Ыҥырыыта: "For the Fatherland and Freedom" ; (латыш. Tēvzemei un Brīvībai)
	Өрөгөй ырыата: "Dievs, svētī Latviju! (God bless Latvia!)" ; (латыш. Dievs, svētī Latviju!) ;
	Location of Latvia Location of Латвия (dark green) – in Эуропа (light green & dark grey); – in the Эуропа Унията (light green) — [Legend]
Киин куората; (уонна саамай улахан куорат)	Рига; 56°57′N, 24°6′E
Ил тыла	Латыш тыла
Омуктар	62.7%% латыштар; 24.5% нууччалар; 3.1% беларустар; 2.2% украиннар; 6.9% атыттар
Олохтоохтор ааттара	Латвиялар
Дьаhалтата	Парламент республиката
Independence	from Russia and Germany
ЭУ кыттыыта	Ыам ыйын 1, 2004
Иэнэ
Олохтоохторо
БИО (АКП)	2007 estimate
БИО (номинал)	2007 estimate
Дьини (2003)	37.7 (medium)
КСИ (2007)	▲ 0.855 (high) (45th)
Валюта	Эуро (€) (EUR)
Кэм зоната	EET (UTC+2)
Ил домен	.lv 3
Телефон кода	+371
	1 Latvia is continuous with the first republic.; 2 Secession from Soviet Union begun.; 3 Also .eu, shared with other European Union member states.

Координаталара: 57°00′ с. ш. 24°34′ в. д. / 57.00° с. ш. 24.56° в. д. / 57.00; 24.56 ^(G) ^(O)

Латвия (латыш. Latvija), сорумдьу Латвия Өрөспүүбүлүкэтэ (латыш. Latvijas Republika) диэн Балтика байҕалын кытыытыгар турар, Хоту Дьобуруопа дойдута. Илин өттүттэн Арассыыйаны кытта, соҕуруу өттүттэн Литваны уонна Беларусьтуун, хоту өттүттэн Эстонияны кытта кыраныыссалыыр. Иэнэ — 64 589 км²^[4]. Олохтоохторун ахсааннара — 1 871 882 киһи^[5].

Латвия — ХНТ чилиэнэ (1991 сылтан)^[6], Дьобуруопа Сойууһун чилиэнэ (2004 сылтан), НАТО чилиэнэ (2004 сылтан)^[7]. Эурозонаҕа киирэр.

Ил тыла — латыш тыла. Киин куорат — Рига. Харчылара — Эуро^[4].

Киэгирээпийэ

Дойду иэнэ — 64 589 км². Арҕааттан илиҥҥэ диэри уһуна — 435 км. Хотуттан соҕуруу диэри — 277 км.

Дойду Дьобуруопа хотугу-илиҥҥи өттүтүгэр турар. Илин өттүттэн Рига хомотутан уонна Балтика байҕалынан тулалыыр. Соҕуруу өттүттэн Литваны уонна Беларусьтуун кыраныыссалыыр. Илин өттүттэн Арассыыйа Псков уобалаһын кытта кыраныыссалыыр. Хоту өттүттэн Эстонияны кытта кыраныыссалыыр.

Кытыл кээмэйэ — 531 км. Латвияҕа 40 арыы баар, бары өрүстэргэ эбэтэр күөллэргэ. Арыыларга үксүн ким даҕаны олорбот.

Клиимат

Латвия клиимата — байҕаллааҕы сымнаһар клииматтан, континеннааҕы сымнаһар климакка көһөр. Кыһын — намыһах, сайын — сөрүүн. Клиимакка үксүн Атлантик далай циклоннара сабыдыаллыллар.

Латвия орто тэмпэрэтиирэ кээмэйэ^[8]:

Тохсунньу	Олунньу	Кулун тутар	Муус устар	Ыам ыйа	Бэс ыйа	От ыйа	Атырдьах	Балаҕан	Алтынньы	Сэтинньи	Ахсынньы	Сыл
Салгын тэмпэрэтиирэтин орто кээмэйэ
-0.9 °C	0.4 °C	0.9 °C	4.9 °C	9.9 °C	16.9 °C	17.6 °C	19.8 °C	10.1 °C	9.2 °C	2.5 °C	-3.1 °C	7.4 °C

Устуоруйа

Сүрүн ыстатыйа: Латвия устуоруйата

3000 б. э. и. сылларга аныгы Латвия сирдэригэр бастакы фиин-угор норуоттар кэлбиттэрэ. 1000 б. э. и. сылларга балт норуоттар кэлбиттэрэ. Феодальнай түмэт кэмигэр Латвия сирдэрэ Полоцк Кинээһилигин аннытыгар сылдьыбыттара уонна дань төлүүр этилэр.

1201 сылга Альберт Буксгевден диэн епископ Риганы төрүттээбитэ. Онтон, дьаһабылын кэҥэтээрин Меченосец Тутааччыларын уордьунун оҥорбута (сэриигэ хотторон баран Ливония уордьун састаабыгар киирбитэ)^[9].

XVI үйэҕэ, Рига олохтоохторо көхтөөхтүк Реформацияҕа кыттыбыттара. Ол иһин Латвияҕа Протестантизм тарҕаммыта. 1530 сылга, бастакы латыш тылынан сурулуммут биибилийэ таҕыспыта. Ил итэҕэлэ — Лютеранство буолбута. Ол эрээри, элбэх мөккүөр кэнниттэн, Ливония уордьунун магиистыра ил итэҕэлин суох оҥорбута. Көҥүл итэҕэл биллэрбиттэрэ^[9].

Ол кэмҥэ Уордаах Уйбаан IV нуучча дьаһабыла Латвия сирдэригэр ымсыырбыта. Ол иһин сэрии саҕаламмыта. Сэрии түмүгүнэн Арҕаа Двинатын хотугу кытылын сирдэрэ Сибиэссийэҕэ бэрилиммиттэрэ. Арҕаа Двинатын соҕуруу кытылын сирдэрэ Речь Посполитай састаабыгар киирбитэ^[9].

Хотугу сэрии түмүгүнэн Арассыыйа састаабыгар Латвия, Эстония уонна Ингерманландия сирдэрэ киирбиттэрэ^[9]. Бастакы Речь Посполитая араарыытын түмүгүнэн соҕуруу Латвия сирдэрэ киирбиттэрэ.

Бастакы аан дойду сэрии кэмигэр. Арассыыйа саллааттара Ригаҕа дылы чугуйбуттара. Ол иһин Латвия аҥаарын дылы Германия саллааттара ылбыттара. Латвия соҕуруутугар сэрииттэн салтаан элбэх алдьатыы буолбута. Ордук алдьаммыт куорат — Даугавпилс. Гражданскай сэрии кэмигэр Латвия тутулуга суох буолбутун биллэрбитэ. Ол иһин РСФСР кытта сэрии саҕаламмыта. Ол кэмҥэ Германия күүстэрэ Латвия сирдэриттэн барбыттара. РСФСР сэриини бүтэрбитэ уонна Латвия тутулуга суох буолбутун билиммитэ. Ол иһин де-юре Латвия аан дойду быраап нормаларыгар киирбитэ^[10].

1940 сылга Латвия эмиэ ССРС састаабыгар киирбитэ.

Атырдьах ыйын 21 күнүгэр, 1991 сылга, Латвия ССРС састаабыттан таҕыспыта. Ол сыл балаҕан ыйын 17 күнүгэр ХНТ чилиэнэ буолбута^[6]. 2004 сылга, НАТО уонна Дьобуруопа Сойууһун састаабыгар киирбитэ^[7].

Олохтоохторо

Латвия олохтоохторун ахсааннара — 1 871 882 киһи^[5].

**Латвияолохтоохторун ахсааннара (тыһ. киһи)**^[11]
1935	1959	1970	1979	1989	2000	2011	2021
▲1 906	▲2 080	▲2 352	▲2 503	▲2 666	▼2 377	▼2 068	▼1 893

Быһаарыылар

↑ "Pastāvīgo iedzīvotāju etniskais sastāvs reģionos un republikas pilsētās gada sākumā" Ethnicity figures 2021 from Social Statistics Department of Latvia.
↑ "Population Census 2011 – Key Indicators". Central Statistical Bureau of Latvia. 2 April 2012
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Report for Selected Countries and Subjects.
↑ ^4,0 ^4,1 Maps of Latvia
↑ ^5,0 ^5,1 Iedzīvotāju skaits gada sākumā, tā izmaiņas un dabiskās kustības galvenie rādītāji 1920 - 2024
↑ ^6,0 ^6,1 Заявления о приеме в члены Организации Объединенных Наций и принятые в связи с этим решения Совета Безопасности и Генеральной Ассамблеи, 1989–1992 годы
↑ ^7,0 ^7,1 Интеграция Латвии, Литвы и Эстонии в ЕС и НАТО
↑ Laika apstākļi Latvijā un atsevišķās Latvijas pilsētās. Izvēlēties vērtības
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 ^9,3 Heinrich’s von Lettland. Livländische Chronik: Ein getreuer Bericht wie das Christenthum und die deutsche Herrschaft sich im Lande der Liven, Letten und Ehsten Bahn gebrochen. Nach Handschriften mit vielfacher Berichtigung des üblichen Textes aus dem Lateinischen übersetzt und erläutert / Hrsg. E. Pabst. — Reval: Gressel, 1867.
↑ Решение Именем Латвийской Республики. Рига, 29 ноября 2007 года по делу № 2007-10-0102
↑ Population - Key Indicators

[1] "Pastāvīgo iedzīvotāju etniskais sastāvs reģionos un republikas pilsētās gada sākumā" Ethnicity figures 2021 from Social Statistics Department of Latvia.

[2] "Population Census 2011 – Key Indicators". Central Statistical Bureau of Latvia. 2 April 2012

[autogenerated1-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Report for Selected Countries and Subjects.

[:0-4] 4,0 ^4,1 Maps of Latvia

[:4-5] 5,0 ^5,1 Iedzīvotāju skaits gada sākumā, tā izmaiņas un dabiskās kustības galvenie rādītāji 1920 - 2024

[:1-6] 6,0 ^6,1 Заявления о приеме в члены Организации Объединенных Наций и принятые в связи с этим решения Совета Безопасности и Генеральной Ассамблеи, 1989–1992 годы

[:2-7] 7,0 ^7,1 Интеграция Латвии, Литвы и Эстонии в ЕС и НАТО

[8] Laika apstākļi Latvijā un atsevišķās Latvijas pilsētās. Izvēlēties vērtības

[:3-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 ^9,3 Heinrich’s von Lettland. Livländische Chronik: Ein getreuer Bericht wie das Christenthum und die deutsche Herrschaft sich im Lande der Liven, Letten und Ehsten Bahn gebrochen. Nach Handschriften mit vielfacher Berichtigung des üblichen Textes aus dem Lateinischen übersetzt und erläutert / Hrsg. E. Pabst. — Reval: Gressel, 1867.

[10] Решение Именем Латвийской Республики. Рига, 29 ноября 2007 года по делу № 2007-10-0102

[11] Population - Key Indicators

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]