1940

1940 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 7 — Кыһыҥҥы сэрии: Раате суолугар буолбут кыргыһыыга 9-с фиин дивизията бэйэтинээҕэр элбэх сэбиэскэй чаастары урусхаллаабыт.
• Тохсунньу 13 — Хотугу Муустаах далайга сэбиэскэй ледокол «Георгий Седов» аатырбыт 812 хонуктаах арктическэй дрейфэтэ түмүктэммит.

Олунньу

• Олунньу 20 — Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун "Кыһыл тыраахтар" холкуоһа ССРС Үрдүкү Сэбиэтин бөрөсүүдьүмүн ыйааҕынан "Бочуот Знаага" уордьанынан наҕараадалыммыт. Онон Саха сиригэр бастакы уордьаннаах холкуос буолбута.
• Олунньу 27 — Мартин Кеймен уонна Сэм Рубен углерод-14 арыйбыттар.

Кулун тутар

• Кулун тутар 12 — Кыһыҥҥы сэрии: Финляндия Москубатааҕы эйэ сөбүлэҥэр илии баттаан, Арҕаа Карелияны уонна Выборг куораты ССРС-ка туран биэрбит.

• Кулун тутар 22 сыллаахха Саха госудаарственнай тыйаатырыгар "Ньургун Боотур" диэн ааттаах музыкальнай драма аан бастаан көстүбүт. Либреттотын Суорун Омоллоон, муузукатын Марк Жирков уонна Генрих Литинскэй суруйбуттар, Василий Местников туруоруута.
• Кулун тутар 25 сыл кулун тутар 25-с — 26-с күннэригэр хайыһарга иккис өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһии ыытыллыбыта. Онно Алдан, Нам, Мэҥэ Хаҥалас, Горнай, Чурапчы улуустара, саха национальнай байыаннай оскуолата уонна Дьокуускай икки хамаандата, барыта 90-тан тахса киһи, кыттыбыта. Күрэхтэһии программатыгар эстафета уонна военизированнай сүүрүү киирбитэ. Эр дьон 3x10 км эстафеталарыгар Алдан улууhа бастаабыта, дьахталларга 2x3 км эстафетаны Дьокуускай хамаандата ылбыта.
• Кулун тутар 31 — ССРС 12-с өрөспүүбүлүкэтинэн Карело-Финскэй ССР буолбут. Урукку Карел АССР-га фиин сэриитигэр Финляндияттан былдьаммыт сирдэр эбиллибиттэр. Бу статуһа 1956 сыллаахха диэри хаалбыта.

Муус устар

• Муус устар 1 — Нью-Джерсигэ бастакы электрон микроскобу көрдөрбүттэр.
• Муус устар 9 — Германия Норвегияҕа уонна Данияҕа саба түспүт.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 2 — сэрии буолбутунан XII Олимпиада тохтотуллубут.

• Ыам ыйын 10 — Аан дойду иккис сэриитэ: Германия Францияҕа, Нидерлааҥҥа, Бельгияҕа уонна Люксембуурга саба түспүт.
  • Невилл Чемберлен уурайбытын кэннэ Уинстон Черчилль Улуу Британия премьер-миниистиринэн анаммыт.
  • Улуу Британия Исландияны оккупациялаабыт.

• Ыам ыйын 14 — Аан дойду иккис сэриитэ: Роттердамы ньиэмэстэр буомбалаабыттар (Нидерланд), 900-чэ киһи өлбүт, куорат былыргы киинэ урусхалламмыт.

• Ыам ыйын 15 — Аан дойду иккис сэриитэ: Нидерланд мөлтөх сэбилэниилээх аармыйата күүстээх утарылаһыы кэнниттэн ньэмэстэргэ бэриммит. Биэс сыллаах оккупация саҕаламмыт.
• Ыам ыйын 15 — Америкаҕа бастакы МакДональдс ресторана аһыллыбыт.

• Ыам ыйын 17 — Саха АССР совнаркомун салайбыт Бүлүү куораттан төрүттээх Степан Аржаков ытыллыыга уураахтаммыт бириигэбэрэ сымнатыллан, аҕыс сылга лааҕырга ыытыллыбыта. 1939 сыллаахха «Сүүрбэ биэс киһи процеһыгар» эриллэн сууттаммыта. Ол гынан баран, икки сылынан НКВД сэриитин Дальстройдааҕы байыаннай трибунаала дьыалатын хат көрөн баран, 1942 сыл кулун тутар 5 күнүгэр Аржакову ытан өлөрөргө уурбута. Бириигэбэр тута толоруллубута.

• Ыам ыйын 22 — ССРС Үрдүкү Сэбиэтин бөрөсүүдьүмүн ыйааҕынан кыһыл көмүс «Сиэрпэ уонна Молот» мэтээл олохтоммут — Социалистыы Үлэ Дьоруойун бэлиэтэ.

• Ыам ыйын 28 — Аан дойду Иккис сэриитэ: Бельгия нацистыы Германияҕа бэриммит.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 3 — Иккис аан дойду сэриитэ: Люфтваффе Париж куораты буомбалаабыт.
• Бэс ыйын 3 — Иккис аан дойду сэриитэ: Дюнкерк аттынааҕы кыргыһыыга Германия кыайар.
• Бэс ыйын 3 — Иккис аан дойду сэриитэ: Япония Алеут арыыларын ылаары Уналаска арыыны буомбалаабыт.

• Бэс ыйын 4 — Аан дойду иккис сэриитэ: Франция Дюнкерк пуордуттан Британия сэбилэниилээх күүстэрэ эвакуацияланан бүппүттэр (338 000 саллаат).

• Бэс ыйын 6 — Өлүөнэ өрүс пароходствотын управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы Семен Иванов (1900-1942) экэнэмиис уонна инженер-гидролог үөрэхтээх, Марха улууһутуттан (билигин Ньурба) төрүттээх киһи ССРС НКВД-тын оһуобай отделын быһаарыытынан 5 сылга хаайыыга ууруллар. Лааҕырга өлбүтэ.
• Бэс ыйын 10 — Италия Францияҕа уонна Улуу Британияҕа сэриини биллэрбит. Уонна Соҕуруу Францияҕа сэриилэрин киллэрбит.

• Бэс ыйын 11 — Саҥа Зеландия, Австралия уонна Соҕуруу Африка сойууһа Италияҕа сэриини биллэрбиттэр.
• Бэс ыйын 14 — Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр ньиэмэс аармыйата Париж куоратын ылбыт.
• Бэс ыйын 14 — Сэбиэскэй Сойуус Литваҕа ультиматум түһэрбит, бэйэтигэр холбообут.
• Бэс ыйын 16 — сэбиэскэй бырабыыталыстыба Латвия уонна Эстония салаталарыгар сэбилэниилээх күүстэри киллэрэри көҥүллүүллэрин модьуйан ультиматум туруорбут.

• Бэс ыйын 17 — Иккис аан дойду сэриитэ — Британия саллааттарын уонна көннөрү дьонун Францияттан дойдуларыгар эвакуациялаан испит "Ланкастрия" (Lancastria) диэн бөдөҥ хараабылы Сен-Назер (Франция) аттыгар люфтваффе атаакалаабыт уонна тимирдибит. Кырата 3000 (сорох сыанабылынан 5800) киһи өлбүт. Британия устуоруйатыгар байҕалга саамай бөдөҥ байыаннай сүтүк.

• Бэс ыйын 18 — Шарль де Голль французтары Утарсыыга ыҥырбыт (Лондонтан, BBC араадьыйа долгуннарынан).
• Бэс ыйын 21 — Амматтан төрүттээх Гражданскай сэрии кыттыылааҕа, салайааччы Алексей Кралин буруйа суоҕа дакаастанан реабилитацияламмыт. Бу киһи норуот өстөөҕө аатыран 1928 сылтан 12 сыл хаайыыга сыппыта. Казань куоракка РККА хамандыырдарын кууруһугар үөрэммит, Туркестааҥҥа басмаачтары утары кавалерияны хамаандалаабыт киһи.
• Бэс ыйын 28 — Сэбиэскэй Сойуус Кыһыл аармыйатын чаастара Бессарабияҕа (билиҥҥи Молдова) уонна Хотугу Буковинаҕа (билигин Украина сорҕото) киирбиттэр. Бу сирдэри ССРС Румынияттан былдьаабыта. Румыния бастаан мобилизация биллэрэн сэриилэһээри гынан баран, сирдэрин биэрэргэ күһэллибитэ.

От ыйа

• От ыйын 2 — Ииндийэ тутулуга суох буолуутун туруулаһар хамсааһын басхана Субхас Чандра Бозе Калькууттаҕа хаайыллыбыт.
• От ыйын 3 — Аан дойду Иккис сэриитэ: Англия флота Франция хараабыллара ньиэмэстэргэ түбэспэттэрин хааччыйаары Алжир кытылыгар турар Франция эскадратыгар саба түспүт. Түөрт линкортан биирэ тимирбит, икки алдьаммыттар, төрдүс Францияҕа төттөрү куоппут.

• От ыйын 10 — Аан дойду иккис сэриитэ: Францияҕа Виши бырабыыталыстыбата олохтоммут.

• От ыйын 18 — Дьокуускайга өстүөкүлэ оҥорор завод тутурга быһаарыы ылыллыбыт.
• Атырдьах ыйын 13 — Орто Халыма куоракка кииннээх Халыма-Индигир уокуруга тэриллибит. Уокурук састаабар Аллараа Халыма, Орто Халыма, Аллайыаха, Абый уонна Муома оройуоннар киирбиттэр.

Алтынньы

• Алтынньы 12 — Москубаҕа П. И. Чайковскай аатынан кэнсиэртиир саала аһыллыбыт.
• Алтынньы 31 — Иккис аан дойду сэриитэ: Британия иһин кыргыһыы түмүктэммит, ол түмүгүнэн ньиэмэстэр арыыга саба түһэллэрин тохтоппуттар.

Сэтинньи

• Сэтинньи 12 — Аан дойду иккис сэриитэ: ССРС тас дьыалаларын миниистирэ Вячеслав Молотов Берлииҥҥэ тиийбит. Икки хонук устата сүнньүнэн Риббентроптуун кэпсэппит уонна иккитэ Гитлердыын көрсүбүт. Британияны утары сэрии туһунан, Туурсуйаны кытта биир тылы булууну, Финляндия, Бессарабия, Болгария, Ираан дьылҕаларын ырыппыттар. Сэбиэскэй Сойуус үс дойду (Германия, Япония, Италия) холбоһугар киирэрин туһунан кэпсэтэ сатаабыттар да, Финляндияны уонна Буковинаны былдьаһан биир тылга киирсибэтэхтэр.
• Сэтинньи 13 — "Аадыча өрүс тардыытыгар кыһыл көмүһу хостуурга" диэн Саха АССР Совнаркома быһаарыы ылыллыбыт.
• Сэтинньи 16 — Аан дойду иккис сэриитэ: Ковентри куораты икки хонук иннинэ Люфтваффе урусхаллаабытыгар хоруйдаан Британия сөмүлүөттэрэ Германия Гамбург куоратын буомбалаабыттар.
• Сэтинньи 23 — Венгрия уонна Румыния балаҕан ыйыгар түһэрсиллибит Тройственнай пакт диэн Германия, Италия уонна Япония байыаннай сойуустарыгар киирбиттэр.
• Сэтинньи 24 — Аан дойду иккис сэриитэ: Бастакы Словакия Өрөспүүбүлүкэтэ Тройственнай пакт диэн докумуоҥҥа илии баттаан, Германия, Италия уонна Япония байыаннай сойуустарыгар холбоспут.

Төрөөбүттэр

• Тохсунньу 16 — Николай Саввинов — дуобакка өрөспүүбүлүкэ 13 төгүллээх чөмпүйүөнэ, 1969 сыллаахаа ССРС эр дьоҥҥо чемпионатын финалыгар бастакынан суолу тэлбит, Европа бэтэрээннэригэр боруонса мэтээллээх, ССРС спорт маастара, СӨ хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.
• Тохсунньу 29 — Артур Андросов — хайа маастара, сир баайын аһаҕас ньыманан хостооһунунан дьарыктанар учуонай, РФ үтүөлээх айааччыта, ХИФУ бэрэпиэссэрэ, техника билимин дуоктара.

• Олунньу 17 — Захаров Вячеслав Платонович — история билимин кандидата, РСФСР профтех үөрэхтээһинин туйгуна
• Олунньу 19 — Сапармурат Ниязов — 1991-2006 сылларга Туркменбаши диэн титуллаах Туркменистан бэрэсидьиэнэ.

• Кулун тутар 29 — Николай Кычкин — дуобатчыт, Ытык Күөл спортивнай оскуолатын тренерэ, СӨ уонна РФ үтүөлээх тренерэ, Таатта улууһун Ытык киһитэ.

• Муус устар 15 — Үөһээ Бүлүү Сургулуук нэһилиэгэр Никита Архипов — археолог, устуоруйа билимин дуоктара.

• Ыам ыйын 17 — Кыымчаан Кучу (Климент Егорович Ефремов) — саха экстремал сүүрүгэ.
• Ыам ыйын 24 — Иосиф Бродскай (1996 өлб.), нуучча бэйиэтэ, Нобель бириэмийэтин лауреата (1987).

• Бэс ыйын 1 — Калитин Николай Романович — эбэҥки поэта, прозаик, литератураны ырытааччы, Россия суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ
• Бэс ыйын 28 — Мухаммад Йунус, Бангладеш банкира, экономика профессора, дьадаҥыларга иэс биэриини сайыннарбытын иһин Нобель эйэ бириэмийэтин 2006 сыллааҕы лауреата буолбута.

• От ыйын 13 — Е. Д. Олбутцева төрөөбүт, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, мелодист
• Атырдьах ыйын 3 — Эверстов Степан Ильич - историческай билим кандидата, историк, археолог.
• Атырдьах ыйын 31 — Павлов Федор Федорович — худуоһунньук,
• Балаҕан ыйын 4 — Дедюкин Василий Георгиевич - поэт,
• Алтынньы 17 — Кривошапкин Андрей Васильевич — эбээн бастаан-көстөөн иһэр суруйааччыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай суруйааччыта,
• Алтынньы 27 — Кац Валерий Геннадьевич, композитор.
• Ахсынньы 4 — Ларионов Егор Михайлович — политик, 1993—1998 сс. Ил Түмэн бэрэстэбиитэллэрин Палататын бэрэссэдээтэлэ.
• Ахсынньы 21 — Угаров Гавриил Спиридонович — биология билимин доктора, суруйааччы, айааччы, уопсастыбаннай диэйэтэл,
• Ахсынньы 23 — Сафронов Александр Федотович, Арассыыйа НА чилиэн-корреспондена, 2004 сылтан Саха сиринээҕи Наука киинин Президиумын бэрэссэдээтэлэ.

Өлбүттэр

• Кулун тутар 16 — Сельма Лагерлёф (1858 төр.), швед суруйааччыта, литэрэтиирэҕэ Нобель бириэмийэтин лауреата (1909).
• Атырдьах ыйын 21 — Лев Давидович Троцкай (дьиҥнээх араспаанньата Бронштейн) - аан дойду коммунистическай революционнай хамсааһынан диэйэтэлэ, марксист, марксизм биир салаатын саҕалааччыта (троцкизм).
• Ахсынньы 21 — Фрэнсис Скотт Фицджеральд (1896 төр.), АХШ суруйааччыта.