1936
| Сыллар |
|---|
| 1932 1933 1934 1935 — 1936 — 1937 1938 1939 1940 |
| Уоннуу сыллар |
| 1900-с 1910-с 1920-с — 1930-с — 1940-с 1950-с 1960-с |
| Үйэлэр |
| XIX үйэ — XX үйэ — XXI үйэ |
1936 сыл.
Туох буолбута
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Тохсунньу
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Тохсунньу 8 — Ираан арҕааҥҥылыы санаалаах бэрэсидьиэнэ Реза Шах хиджабы аһаҕастык кэтиини бобор туһунан ыйаах таһаарбыт. Ол эрээри 1979 сыллааҕы Ислаам өрөбөлүүссүйэтин кэннэ Ирааҥҥа хиджаб кэтиитэ булгуччулаах буолбута.
Олунньу
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Олунньу 26 — Чурапчыга У-2 сөмүлүөт түспүт. Кулун тутартан сөмүлүөт сырыыта тиһиктээх буолбут[1].
- Олунньу 29 — Нильс Бор атом холбоһуктаах дьаадыратын түөрүйэтин (нууч. теория составного ядра атома) айбытын туһунан кэпсээбит.
Кулун тутар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Кулун тутар 3 — Улахан Невер тимир суол станциятыттан Дьокуускайга олунньу 4 күнүгэр арахпыт Челябинскай тыраахтар собуотугар оҥоһуллубут бастакы ЧТЗ "Сталинец - 60" тыраахтардар бэйэлэрэ айаннаан кэлбиттэр. Эспэдииссийэҕэ 7 тыраахтар, 32 киһи кыттыбыт. Соруктара — бастаан Улахан Невертэн таһаҕаһы Дьокуускайга, онтон салгыы хоту баран Турий взвоз диэн сиргэ Алдан өрүскэ мууска тоҥон хаалбыт таһаҕаһы Дьокуускайга тиэрдии этэ. Бу айан "Хаардаах бохуот" (Снежный поход) диэн ааттаммыта. Бу иннинэ ЧТЗ тыраахтар -50 кыраадыска үлэлии илигэ. Сойутар уу оннугар тыраахтырдарга кыраһыын куппуттара, гусеницатыгар анал сакааһынан оҥоһуллубут "шпоралары" кэтэрдибиттэрэ, тыраахтар мотуорун айан кэмигэр умулларбаттара, тырахтарыыстар солбуйса-солуйса үлэлииллэрэ. Челябинскайтан үс инженери командировкалатан айан кэмигэр тыраахтардар туруктарын көрдөрбүттэрэ. Иркутскайга эмиэ анал сакааһынан улахан уйуктаах сыарҕалары оҥотторбуттара. 2018 сыллаахха бу эспэдииссэйэҕэ анаан Дьокуускайга С-60 тыраахтар мэҥэтэ турбута.
- Кулун тутар 24 — Дьокуускайга тыа хаһаайыстыбатын ударниктарын уонна стахановецтарын 3-с сүлүөтэ саҕаламмыт (кулун тутар 28 күнүгэр түмүктэммитэ)[2]
Муус устар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Муус устар 9 — Саха АССР наркоматын быһаарыытынан "Якутстрой" трест олохтоммут. Бастакы салайааччытынан Ефим Жорницкай буолбут. Бу тэрилтэ Дьокуускайга бастакы водопроводы (1939), атахха турар бастакы таас дьиэни (1941), сыбаайаҕа турар бастакы дьиэни (1944, 9-с оскуола дьиэтэ) туппута.
Ыам ыйа
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Ыам ыйын 5 — Италия сэриилэрэ Эфиопия киин куоратын сэриилээн ылбыттар.
- Ыам ыйын 15 күнүгэр оҕо-ыччат республикатааҕы хаһыата "Бэлэм буол" бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. Тирааһа 980 экземпляр эбит. Бастакы редакторынан поэт Абаҕыыныскай буолбут.
- Ыам ыйын 25 — аатырбыт Любовь Орлова оонньообут «Цирк» киинэ кэмиэдьийэтэ экрааҥҥа тахсыбыт.
Бэс ыйа
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Бэс ыйын 10 — ССРС-ка «Союздетмультфильм» киностудия олохтоммут (кэлин «Союзмультфильм»).
- Бэс ыйын 27 — Сэбиэскэй Сойууска аборт бобуллубут. Бу бобуу 1955 сыл сэтинньитигэр суох буолбута.
- Бэс ыйын 28 — Билиҥҥи Кытай Ис Монголиятыгар дьоппуоннар Манцзян (Мэнгугуо, Мэҥэ дойду) диэн тутулуктаах судаарыстыбаны олохтообуттар. 1945 сыллаахха төттөрү Кытайга киирбитэ.
От ыйа
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- От ыйын 17 — Байыаннайдар өрө турууларыттан Испанияҕа гражданскай сэрии саҕаламмыт.
- От ыйын 19 — Испания хомуньуустарын баһылыга Долорес Ибаррури араадьыйаҕа «¡No pasarán!» («Ааһыахтара суоҕа!») диэн луоһуну аан бастаан эппит.
Атырдьах ыйа
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Атырдьах ыйа — Индигиргэ "Отто Шмидт" диэн аал кэллэ. Бу өрүскэ аал сырыыта саҕаланна.
- Атырдьах ыйын 1 — Берлиҥҥэ Олимпиада аһыллыбыт.
- Атырдьах ыйын 12 — Индигир өрүскэ "Отто Шмидт" хараабыл киирбит. Бу күнтэн ылата бу өрүскэ хараабыллар куруук сылдьар буолбуттар.
Балаҕан ыйа
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Балаҕан ыйын 6 — «ССРС народнай артыыһа» бочуоттаах аат олохтоммут. Сахалартан бу ааты сүкпүттэрэ: тыйаатыр режиссера уонна актера Василий Местников (1958), тыйаатыр актера уонна режиссера Дмитрий Ходулов (1958), опера ырыаһыта Анегина Ильина-Дмитриева (1988).
- Балаҕан ыйын 7 — Тасмания зоопаркатыгар бүтэһик тилацин диэн хааһахтаах сиэмэх кыыл өлбүт.
Сэтинньи
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Сэтинньи 6 — Испанияҕа гражданскай сэрии биир сүрүн түбэлтэтэ — Мадрид иһин кыргыһыы саҕаламмыт. Бу сырыыга республиканецтар куораты ситиһиилээхтик көмүскээбиттэрэ.
- Сэтинньи 14 — ССРС-ка Гидрометеорология сулууспата тэриллибит.
- Сэтинньи 25 — Саха АССР саҥа Төрүт сокуонун барыла Сойуус былааһыгар бигэргэтиигэ киирбит.
Ахсынньы
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Ахсынньы 1 — ЯЦИК уурааҕынан "Токко эбэҥки национальнай оройуона" тэриллибит. Киинэ Чаара өрүһүгэр Куоппуру диэн сиргэ. Бу оройуон 1953 сыллаахха ликвидацияламмыта.
- Ахсынньы 5 — Сэбиэскэй Сойууска Сталин конституцията диэн ааттаммыт төрүт сокуона ылыныллыбыт. Бу күн Коми автономнай уобалаһа автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун, оттон Кыргыстаан союзнай өрөспүүбүлүкэ статуһун ылбыттар.
Төрөөбүттэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Караканов Прокопий Иосифович (1936—2003)— суруналыыс, Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын үтүөлээх үлэһитэ
- Филиппов Степан Егорович (1936—2005) — Социалистическай Үлэ Геройа.
- Тохсунньу 16 — Александра Стручкова — СӨ доруобуйа харыстабылын тэрийээччитэ, "Сахамедстрах" хампаанньа төрүттээччилэриттэн биирдэстэрэ уонна салайааччыта, САССР уонна РСФСР үтүөлээх бырааһа, ССРС доруобуйатын харыстабылын туйгуна, Сунтаар улууһуттан төрүттээх.
- Олунньу 8 — Огдуо Аксенова — дулгаан бэйиэтэ, дулгаан литэрэтиирэтин төрүттээччитэ.
- Олунньу 13 — Егоров Василий Назарович — Тумарча — саха суруйааччыта.
- Олунньу 27 — Николай Андросов — 1990—2002 сылларга Анаабыр улууһун баһылыга, Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ (2001).
- Муус устар 3 — Михаил Шергин, өрөспүүбүлүкэ биллиилээх педагога, физмат кылаастары төрүттэспит Саха АССР үтүөлээх учуутала, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, педагогическай наука кандидата, Чурапчы улууһун уонна улуус Кытаанах нэһилиэгин ытык киһилэрэ.
- Муус устар 7 — Ласс Петр Альбертович — саха живописеһа.
- Муус устар 19 — Павлов Василий Семенович (19.04.1936—03.02.1982) — философия билимин кандидата.
- Бэс ыйын 5 — Үөһээ Бүлүү Өргүөтүгэр Мария Евсеевна Николаева, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыската, Саха АССР үтүөлээх артыыската.
- Бэс ыйын 15 — Мэҥэ Хаҥалас оройуонун Ходоро нэһилиэгэр Филипп Охлопков (2009 өлб.), бэлиитик.
- Бэс ыйын 18 — РФ бочуоттаах архивииһа, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС уонна СӨ архыыбын дьыалатын туйгуна Калашников Александр Александрович.
- Бэс ыйын 20 — Тааттаҕа 2-с Байаҕантай нэһилиэгэр Федор Федорович Постников — Арчы Сүөдэр — Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, «Таатта улууһун сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин» бэлиэ хаһаайына, педагогическай үлэ бэтэрээнэ.
- От ыйын 1 — Е. Г. Егоров — РФ уонна СӨ наукаларын үтүөлээх диэйэтэлэ, СӨ НА чилиэнэ, СӨ Илин бириэмийэтин наукаҕа уонна техникаҕа, экономика дуоктара.
- От ыйын 12 — Тимофеев Петр Алексеевич — биолог, геоботаник, лесовед.
- От ыйын 15 — Филипп Охлопков — СӨ биллиилээх түмэт уонна бэлиитикэ диэйэтэлэ, САССР Үрдүкү Сэбиэтин XII ыҥырыытын, Ил Тумэн II, IV ыҥырыыларын дьокутаата (2009 өлб.) 2014 с. Майа 2-с оскуолатыгар кини аата иҥэриллибитэ.
- Атырдьах ыйын 6 — Константинов Иван Васильевич (20.08.1936—26.03.1977) — история билимин кандидата.
- Атырдьах ыйын 6 — Федосеева Светлана Александровна — археолог, РАЕН бочуоттаах академига, СӨ Академиятын чилиэнэ, история науукатын дуоктара.
- Атырдьах ыйын 10 — Иванов Василий Федотович (10.08.1936—22.04.1996) — история билимин доктора.
- Атырдьах ыйын 16 — Ньурба Чаппандатыгар Павел Стасов — Саха АССР-га спортивнай ох сааннан ытыыны киллэрбит уонна сайыннарбыт киһи.
- Атырдьах ыйын 20 — Иван Константинов (26.03.1977 өлб.) — устуоруйа билимин хандьыдаата, Саха сирин былыргытын чинчийбит археолог.
- Алтынньы 7 — Пахомов Андрей Кириллович (07.10.1936—31.12.2001) — история билимин кандидата.
- Алтынньы 16 — Сысолятин Иван Афанасьевич, поэт, прозаик.
- Алтынньы 20 — Миронов Дмитрий Николаевич, юриспруденсия доктора, СӨ Конституция Суутун бэрэссэдээтэлэ.
- Сэтинньи 6 — Михаил Алексеев - Дапсы — биллиилээх саха лингвиһа, филология билимин хандьыдаата, араадьыйаҕа "Биһирэм тыл" биэрии ааптара.
- Сэтинньи 10 — Иванов Климент Егорович, политик, 1990—1992 сыллардаахха Саха ССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ.
- Сэтинньи 22 — Борисов Спартак Степанович — Саха сирин политига
- Ахсынньы 2 — Николай Тихонов — экэниэмикэ билимин дуоктара, профессор, Аграрнай үөрэхтээһин норуоттар икки ардыларынааҕы академиятын, Хотугу форум академиятын академига, Саха сирин бочуоттаах кырдьаҕаһа.
- Ахсынньы 15 — Петрова Варвара Андреевна (15.12.1936—11.03.2012) — Ньурба улууһун баһылыга (1995—2002),
- Ахсынньы 17 — Франциск (көннөрү аата Хорхе Марио Бергольо) — 266-с Рим папата (2013 сылтан ыла).
Өлбүттэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Тохсунньу 18 — Редьярд Киплинг (1865 төр.), суруйааччы, Нобель бириэмийэтин лауреата (1907).
- Олунньу 27 — Иван Павлов (1849 төр.), нуучча физиолога, физиологияҕа уонна мэдиссиинэҕэ Нобель бириэмийэтин лауреата (1904).
- Ыам ыйын 10 — Владимир Богораз (төрүүрүгэр Натан Богораз; 1865 с.т.), этнограф, лингвист уонна суруйааччы.
- Бэс ыйын 18 — Максим Горькай.
- Бэс ыйын 20 — Тааттаҕа 2-с Байаҕантай нэһилиэгэр Кутаакы диэн сиргэ Федор Федорович Постников — Арчы Сүөдэр — Арассыыйа суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, «Таатта улууһун сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин» бэлиэ хаһаайына, педагогическай үлэ бэтэрээнэ.
- Алтынньы 19 — Лу Синь (1881 төр.), кытай суруйааччыта, кытай аныгы литэрэтиирэтин төрүттээччи.
- ↑ Зуев, Ю. Н. Авиация в Якутии : популярный очерк прошлого инастоящего авиации в Якутии / Ю. Н. Зуев, Ю. А.Остапенко, О. П. Бородин. - Якутск : Якутское книжное изд-во, 1985. – С.86.
- ↑ Төрүт дьарыгы өрө тутан / М. Н. Корякин. – Дьокуускай : Сайдам, 2007. – С.18. Якутия. Хроника. Факты . События. 1632-1990 / Департамент по арх. делу Респ. Саха (Якутия), Нац. арх. Респ. Саха (Якутия) ; [сост. А. А. Калашников ; ред. В. Н. Иванов]. - 2-е изд., доп. - Якутск : Бичик, 2012. – С. 355.
- ↑ Корякин, М. Н. Төрүт дьарыгы өрө тутан : Чурапчы улууһугар тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта / М. Н. Корякин ; [аан тыл авт. Н. Н. Попов]. - Дьокуускай : Сайдам, 2007. – С.19.