1953 сыл

1953 сыл.

Туох буолбута

• Дьокуускайга маҥнайгы толору благоустройстволаах үс мэндиэмэннээх дьиэ тутуллан үлэҕэ киирбитэ (Ленин проспегын 21 №-дээх).
• Иркутскай уобаласка 900 баргузин саарбата тутуллан Саха сирин фаунатын байытар сыалтан тайҕаҕа ыытыллыбыттара.
• Саас Иркутскайтан Ньурбаҕа Амакы экспедицията көспүтэ.

Тохсунньу

• Тохсунньу 13 — «Правда» хаһыакка биллиилээх быраастары, сүнньүнэн дьэбириэйдэри, сэбиэскэй салайааччылары сүһүрдэн өлөрөөрү сылдьаллара билиннэ диэн буруйдуур ыстатыйа тахсыбыт.

Олунньу

• Олунньу 11 — Сэбиэскэй Сойуус уонна Израиль сыһыаннарын тохтоппуттар.

Кулун тутар

• Кулун тутар 1 — Иосиф Сталин инсуллаабыт уонна өйүн сүтэрит; түөрт хонон баран өлбүтэ.
• Кулун тутар 5 — Сэбиэскэй Сойуус баһылыга Иосиф Сталин инсультан сылтаан өлбүт.
• Кулун тутар 6 — Георгий Маленков Иосиф Сталин оннугар Сэбиэскэй Сойуус Хомуньуус баартыйатын бастакы сэкиритэринэн буолбут.
• Кулун тутар 9 — Москубаҕа И. В. Сталины көмүү кэмигэр үтүрүһүүттэн-анньыһыыттан сылтаан сүүһүнэн дьон тэпсиллэн өлбүт.
• Кулун тутар 26 — АХШ бырааһа Джонас Эдвард Солк полиомиелит утары быһыы ситиһиилээхтик тургутууну ааспытын туһунан биллэрбит.
• Кулун тутар 27 — ССРС-ка хаайыыга сытааччылары амнистиянан босхолуур туһунан биллэриллибит.
• Кулун тутар 28 — ССРС-ка хаайыылаахтары амнистиялыыр туһунан ыйаах тахсыбыт.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 4 — Эрнест Хемингуэйгэ «Оҕонньор уонна байҕал» кэпсээнин иһин Пулитцер бириэмийэтэ анаммыт.
• Ыам ыйын 8 — Кыһыл Кириэс уонна Кыһыл Ый Аан дойдутааҕы күнэ аан бастаан бэлиэтэммит. Бу күн Кыһыл Кириэс тэрилтэтин 1863 сыл олунньутугар тэрийбит Швейцария уопсастыбаннай диэйэтэлэ Анри Дюнан (1828—1910) төрөөбүт күнүгэр олохтоммут.
• Ыам ыйын 26 — Норильскайга ГУЛаг хаайыылаахтарын бастаанньата саҕаламмыт. ГУЛаг устуоруйатыгар саамай бөдөҥ уонна уһун кэмнээх бастаанньа. Сүрүн төрүөтүнэн Сталин өлбүтүгэр холуобунай буруйу оҥорбуттары эрэ амнистиялаабыттара буолбут, Горлаг диэн ааттанар Норильскай лааҕырдарыгар элбэх бэлиитикэ ыстатыйанын олорооччулар бааллар эбит. Хам баттааһын кэмигэр 150, сорох дааннайынан 200 киһи өлбүтэ.
• Ыам ыйын 29 — Саҥа Зеландияттан төрүттээх альпинист Эдмунд Хиллари (Edmund Hillary) уонна Непал олохтооҕо шерпа Тенцинг Норгей (Tenzing Norgay) Джомолунгма (Эверест) чыпчаалыгар тахсыбыт дьонтон бастакы буолбуттар.
• Ыам ыйын 30 — ССРС Туурсуйаттан сирдэри, холобур Карс куораты, былдьаһартан батыммыт.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 2 — Елизавета II Холбоһуктаах Хоруоллук, Канаада, Австралия, Саҥа Зеландия уонна да атын сирдэр ыраахтааҕылара, ону тэҥэ Дойдулар холбоһуктарын баһылыга буолбут. Тэлэбиидэнньэнэн киэҥник көрдөрүллүбүт аан дойдуга бастакы тэрэнсэлээссийэ оҥоһуллубут.

• Бэс ыйын 17 — ГДР-га политическай кризис буолбут. Илин Берлииҥҥэ нуорманы үрдэтиини утаран оробуочайдар өрө турбуттар, Илин Германия үрдүнэн 500-чэ сиргэ демонстрациялар буолбуттар. Бу өрө турууну сэбиэскэй таанкалар уонна ньиэмэс народнай полицията хам баттаабыттара.
• Бэс ыйын 18 — Эгиипэт өрөспүүбүлүкэ буолбут (1922 сыллаахха Улуу Британияттан тутулуга суох буолбута).

От ыйа

• От ыйын 26 — Куубаҕа өрөбөлүүссүйэ буолбут.
• От ыйын 27 — Пханмунджомҥа Кэриэйэ сэриитин түмүктүүр быстах тупсуу уонна демилитаризованнай зона тэрийии тустарынан сөбүлэҥи Хотугу Кэриэйэ уонна АХШ түһэрсибиттэр.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйа — Геолог Кинд Н.В. Оччугуй Ботуобуйа үрэххэ маҥнайгы алмаһы булбута.

Алтынньы

• Алтынньы 1 — Авдеева Фаина Иннокентьевна Дьокуускайдааҕы Пионердар уонна оскуола оҕолорун Дыбарыаһын дириэктэринэн ананар.
• Алтынньы 15 — РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин уурааҕынан Токко уонна Томмот оройуоннара ликвидацияламмыттара.
• Алтынньы 15 — Саха АССР-га Аллаах Үүн, Токко, уонна Томмот оройуоннара суох гыныллыбыттар.

• Алтынньы 29 — Саха АССР Министрдэрин Сэбиэтин уурааҕынан Нуучча драма театрыгар кирпииччэ дьэни тутарга быһарыы ылыллыбыта.

Сэтинньи

• Сэтинньи 7 — Иркутскайтан Дьокуускайга диэри саҥа телефон линията үлэҕэ киирбитэ.

Ахсынньы

• Ахсынньы 3 — Хабаровскай кыраайтан туспа баран Магадан уобалаhа тэриллибит.
• Ахсынньы 28 — Дьокуускайга Мараат болуоссатыгар гражданскай сэрии кыттыылаахтарыгар пааматынньык тутарга быһаарыы ылыллыбыта.

Төрөөбүттэр

• Тумус Мэхээлэ - бөлөһүөк, ырыа суруйааччы, уопсастыбаннай диэйэтэл
• Тохсунньу 5 — Васильев Артур Дмитриевич — саха живописеһа,
• Тохсунньу 11 — Дьячковская Мария Николаевна — филология билимин хандьыдаата
• Тохсунньу 27 — Попов Алексей Дмитриевич - биллиилээх сири олохтооччу.
• Тохсунньу 31 — Расторгуев Сергей Васильевич — Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа.
• Тохсунньу 31 — Сергей Иванов — Арассыыйа судаарыстыбаннай уонна байыаннай диэйэтэлэ, 2001-2007 сылларга Оборона миниистирэ, 2011-2016 сылларга Бэрэсидьиэн дьаһалтатын салайааччы. Кини уола Сергей Иванов 2017 сылтан АЛРОСА бэрэсидьиэнэ.

• Олунньу 7 — Неустроев Егор Ильич — Тулуйхан — саха композитора.
• Олунньу 14 — Николай Ижендей — чувааш суруйааччыта.

• Кулун тутар 12 — Пинигин Павел Павлович, тустуук, 1976 сыллааҕы Олимпиада чөмпүйүөнэ.
• Кулун тутар 30 — Аргунов Федор Федорович - биллиилээх геодезист уонна үтүөлээх сири олохтооччу.
• Муус устар 12 — Окорокова Варвара Борисовна - литературнай кириитик, литературовед. Тыл үөрэҕин дуоктара.

• Ыам ыйын 10 — Оконешников Николай Егорович, саха бизнесмена.
• Ыам ыйын 19 — Иннокентьева Александра Самсоновна - саха живописеһа.
• Ыам ыйын 23 — Вячеслав Анатольевич Штыров - Саха Республикатын иккис президенэ.

• Бэс ыйын 15 — Си Цзиньпин, Кытай бэлиитигэ, салайааччыта.

• Бэс ыйын 25 — Егор Петров, СӨ Илин билимҥэ уонна техникаҕа бириэмийэтин лауреата, СӨ НА академига, техника билимин дуоктара.

• От ыйын 6 — Валерий Семенов — көҥүл тустууга, хапсаҕайга спорт маастара, Украина, Саха сирин чөмпүйүөнэ.
• От ыйын 17 — Юлия Дьяконова (30.07.1986 өлб.) — саха остуоруйаларын чинчийбит учуонай, филология билимин хандьыдаата.

• Алтынньы 8 — Владимир Михайлов — Сунтаар улууһун «Кириэстээх» тыа хаһаайыстыбатын кооперативын ыанньыксыта. Бочуот уордьанын кавалера (2013), Үлэ Албан аатын уордьанын толору кавалера, «Хотугу Сулус» уордьан кавалера (2011), Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.

• Сэтинньи 11 — Феодосия Габышева — Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэстээтэлэ, СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэстээтэлин солбуйааччы (2010-2014), СӨ үөрэҕин миниистирэ (2003-2010, 2014-2016).

• Ахсынньы 11 — Андрей Макаревич — нуучча ырыаһыта, музыкант, «Машина времени» бөлөх басхана, РФ норуодунай артыыһа.
• Ахсынньы 19 — Солдатов Лев Леонидович (1918—1997) — Социалистическай Үлэ Геройа, «Якуталмаз» Холбоһук генеральнай директора.

• Хаандыгаҕа Штыров Вячеслав Анатольевич төрөөбүт.

Өлбүттэр

• Кривошапкин Герасим Афанасьевич (10.03.1908—1953) — Социалистическай Үлэ Геройа, сылгыһыт.
• Кузнецов Григорий Дмитриевич (18.06.1911—06.1953) Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1944).
• Кулун тутар 5 — Иосиф Сталин, ССРС салайааччыта.
• Сэтинньи 8 — Иван Бунин (1870 төр.), нуучча суруйааччыта, Нобель бириэмийэтин лауреата (1933).