Сталин Иосиф Виссарионович
Ио́сиф Виссарио́нович Ста́лин (дьиҥнээх араспаанньата — Джугашви́ли, груз. იოსებ ჯუღაშვილი, төрөөбүт күнэ — Ахсынньы 18, 1878, өлбүт күнэ — Кулун тутар 5, 1953) — сэбиэскэй государственнай, политическай уонна сэрии диэйэтэлэ. ЦК ВКП(б) Генераальнай сэкиритээрэ, ССРС Бырабыыталыстыбатын бэрэстээтэлэ, ССРС Генералиссимуһа.
1912 сыллаахха В. И. Ленин туруорсуутунан РСДРП КК киллэриллибитэ. Иосиф Джугашвили букатыннаахтык «Сталин»диэн псевдонимы ылар. Октябрьскай революцияны кытта сэргэ, иккис Бүтүн Россиятааҕы съезд ВЦИК уонна СНК чилиэнинэн талыллыбыта. 1920 сыллаахха Варшавскай кыргыһыы кэмигэр Арҕаа фронт күүһүрүүтүн туһунан Каменев главкомун бирикээһин кэмигэр толорботоҕо[А]. 1922 сыллаахха РКП(б) пленумугар Обкп(б) Оргбюротун уонна Политбюротун чилиэнинэн талыллыбыта, ону тэҥэ РКП(б) КК генеральнай секретарынан (б) (Ленин на должность Председателя СНК СНК СССР). Государствоҕа салайар оруолу ылан Ленин Сталин өлбүтүн кэннэ, партия иһинээҕи тустууттан бүтэһиктээхтик кыайыылааҕынан 1928 сыллаахха тахсыбыта. 1928 с. ньиэп кэнниттэн, Сталин индустриализациялааһын, коллективизациялааһын уонна былааннаах экономиканы олохтооһун курсун ыытар, культурнай революция политикатын олохтуур. Сталин аатынан эмиэ 1932-33 уонна 1946-47 сс. суту- курааны, норуоттары депортациялааһын, итэҕэл сойуолааһын, маассабай политическай репрессиялары арыйыы. 1937-1938 сс. Сталин «улахан террорга»сүрүн оруолу оонньообута. Кини иоахим фон Риббентропаны кытта кэпсэтиигэ Германияны кытта дуогабар түһэрсэн, Финляндия Советскай- Финляндия сэриитин иннинэ Финляндия бэрэстэбиитэллэрин кытта кэпсэтиигэ 1939 сыллаахха кыттыбыта. Сталин Аҕа дойду улуу сэриитин кэмигэр Кыһыл армия быһаччы салалтатынан улэлээбитэ.
Иосиф Сталин кулун тутар 5 күнүгэр 1953 с. мэйии хаан кутуллуутуттан өлбүтэ.
Биографията[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Гори куоракка төрөөбүт, аҕата — Виссарион Джугашвили, ийэтэ — Екатерина Джугашвили (Геладзе).
Инсультан өлбүтэ.
Репрессивнай политика[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Государство террорын уһун үгэһинэн буолара. Октябрьскай революция буолбутун кэннэ дойду сэриитигэр үс сылтан ордук киһи олоҕун улаханнык сыаналаабыт, общество маассабай өлүүгэ уонна өлүүгэ үөрэммит. Балаҕан ыйын 5 күнүгэр 1918 сыллаахха «кыһыл террор»официальнайдык биллэриллибитэ. Гражданскай сэрии кэмигэр араас ыксаллаах, ведомственнай органнар бириигэбэринэн 140 тыһ. тиийэ киһи ытыллыбыт.
Государственнай репрессиялар кээмэйдэрин намтаппыттара эрээри, 1920- с сылларга улаханнык алдьатыылаах күүһүнэн умса түһэн, 1937-1938 сс. Киров өлөрбүтүн кэннэ 1934 с. «замирение» курс сыыйа- баайа репрессияҕа анаан саҥа курсу уларыппыта. Уорбаланыы марксистскай классовай подходугар сөп түбэһиннэрэн, коллектив эппиэтинэһин принцибинэн нэһилиэнньэ бүтүн бөлөҕө илии баттаабыттара: урукку «кулаак», урукку да араас партийнай оппозиция кыттыылаахтара, «икки хос линиянан» уорбаланан («Польша линиятынан») уонна байыаннайдар да. Үрдүкү байыаннайдар өссө Троцкай таһыгар туруоруллубуттара, 1923 сыллаахха партия иһинээҕи дискуссиятын кэмигэр Троцкай куораты киэҥник өйөөбүттэрэ. Рогин ону сэргэ РКК бэйэтин састаабынан ордук бааһынайдыы сылдьыбыта, кини эйгэтигэр коллективизация түмүгүн объективнайдык билэрэ. Кэлин, биллибит уорбалааһынынан НКВД бэйэтэ да баара, Наумов кини састаабыгар кытаанах структурнай перекстар, чуолаан 38 %- гар диэри саастаахтар, үлэһит уонна бааһынайдар социальнай састааптарынан 25% эрэ баара[1].
Историк В. Н. Земсов чахчыларынан, 1937-1938 сылларга араас буруйу оҥоруу иһин 1 344 923 киһи, ол иһигэр ВДН- 681 692 киһи буруйдаммыта. Ыраастааһыны ыытыыга установканы 1937 С. олунньутааҕы-мартовскайдааҕы пленуму туттарбыта; «партийнай үлэ итэҕэстэрин уонна атын икки сууттары суох оҥорор дьаһаллар тустарынан» Сталин троцкистар оробуочай кылаас иһигэр хамсааһын буолбакка, ону ааһан бандьыыт курдук омук дойдуларын чинчийэр уорганнарын интэриэстэригэр сэриилэспитэ. «Аныгы троцкизмы утары охсуһууга билигин урукку ньымалар буолбакка, дискуссия ньымалара, ону көннөрүү уонна разром ньымалара наадалар», — диэн бэлиэтээн туран, Сэбиэскэй Сойуус үрдүкү капиталистическай тулалыыр эйгэҕэ олорорун уонна сайдарын өйдүү сатыырга ыҥырда.
«Улахан террор» диэн ааттанар, эбэтэр «ежовщина» 1937-1938 сс. ол курдук, олунньу-кулун тутар ыйдааҕы пленумҥа тахсыбыт 73 киһиттэн 56 киһи ытыллыбыт. Аны ВКП(б) XVII съезтэрин делегаттарын баһыйар үгүс делегата өлбүтэ уонна КК састаабын 78 %- гар диэри. Государственнай террор сүрүн охсуулаах күүһүнэн НКВД уорганнара таҕыстылар да, бэйэлэрэ эмиэ кытаанах эттик сиэртибэлэммиттэрэ; репрессия сүрүн тэрийээччитэ Самалыков бэйэтэ сиэртибэ буолбута.