1922 сыл

1922 сыл.

Түбэлтэлэр

Тохсунньу

• Тохсунньу 4 — Саха сиринээҕи губревком Дьокуускай уеһыгар (киин улуустарга) уонна Дьокуускайга байыаннай балаһыанньа биллэрбит.
• Тохсунньу 6 — Москубаҕа Наркомнац коллегията Саха автономнай уобалаһын тэрийэргэ быһаарбыт.
• Тохсунньу 10 — Үрүҥ этэрээттэрэ Амма солобуодатын төгүрүктээбиттэр. Амма гарнизонугар 382 киһи баара, хамандыырдара — венгр Карл Котрус. Осада 4 ый устата буолбут.
• Тохсунньу 11 — 14 саастаах Канаада олохтооҕо Леонард Томпсон аан дойдуга бастакынан диабеты утары эми — инсулины ылбыт.
• Тохсунньу 21 — РКП(б) киин кэмитиэтин политбюротун мунньаҕа буолбут, онно Саха уобалаһыгар автономияны биэрэр туһунан боппуруос көтөҕүллүбүт. Политбюро чилиэннэрин ыйытыыга Владимир Ленин ону кытта сөбүлэһэрин биллэрбит.
• Тохсунньу 23 — Сэбиэттэр Саха сиринээҕи бастакы уйуостааҕы сийиэстэрэ саҕаламмыт. Сийиэс тохсунньу 27 күнүгэр түмүктэммитэ. Сийиэскэ Саха сирин автономията, бандьыыттааһыны утары охсуһуу, Волга тардыытыгар олорор сутаабыт дьоҥҥо көмө уонна экэниэмикэ саҥа бэлиитикэтэ (НЭП) ырытыллыбыттар.

Олунньу

• Олунньу 7 — 5-с Кыһыл знамялаах аармыйа Реввоенсоветын уурааҕынан Иннокентий Михайлов - Харачаас сахалартан бастакынан Кыһыл Знамя уордьанын ылбыт. Амма солобуодатыттан улахан суолталаах илдьити Дьокуускайга тиэрдэр сэрэхтээх сорудаҕы толоро барбыт үс киһиттэн кини соҕотох ордубут.

• Олунньу 28 — Бандьыыттааһын тэнийбитинэн сибээстээн Дьокуускай куоратыгар осаднай балаһыанньа биллэриллибит.

Кулун тутар

• Кулун тутар 2 — Дьокуускайга соҕурууттан Иван Строд хамандыырдаах 200 киһилээх кыһыл этэрээт кэлбит.
• Кулун тутар 2 — Чурапчы сэлиэнньэтигэр саха интеллигенциятын сийиэһэ саҕаламмыт, кулун тутар 12 күнүгэр түмүктэммит. Сийиэс Саха уобалаһын норуотун быстах кэмҥэ салайыыны талбыт (ВЯОНУ - Временное Якутское областное народное управление). Большевиктары утары охсуһарга, Саха уобалаһыттан үүрэргэ быһаарыммыттар.
• Кулун тутар 6 — Нестор Каландаришвили уонна кини штабын дьоно Табаҕа уонна Төхтүр икки ардыларыгар тоһуурга түбэһэн өлбүттэр. Сарсыарда 5 чааска Каландаришвили Төхтүртэн арахпыт, онтон 9 чааска Дьокуускайга Табаҕаттан илдьит киһи кэлэн быһылаан туһунан биллэрбит. Табаҕаттан 8 биэрэстэлээх сиргэ өрүс тас үөһүн (протока) икки кытылыгар оҥоһуллубут тоһуурга 100 кэриҥэ киһилээх, 100-чэ сыарҕалаах эшелон түбэспит. Быыһаммыт дьон сабаҕалааһыннарынан үрүҥ бандьыыттар ахсааннара 300-тэн тахса үһү.
• Кулун тутар 11 — Дьокуускайга кыһыл сэбилэниилээх күүстэр командующайдара П.Ф. Савлук дьаһалынан Саха күбүөрүнэтин сорох салайааччылара хаайыллыбыттар — губбюро сэкирэтээрэ Г.И. Лебедев, политуправление (губчека?) бэрэстээтэлэ А.В. Агеев уонна штаб начаалынньыга (ревтрибунал бэрэстээтэлэ?) А.Г. Козлов. Ол туһунан Исидор Барахов Сиббюроҕа телеграммалаабыт. Хаайыллыбыт дьон диктатордыы толоос дьайыылара, хабыр-кырыктаах сыһыаннара олохтоох дьону бэйэлэрин утары туруорбуттар, ол түмүгэр өрөбөлүүссүйэни утары өрө туруу үоскээбит. Холобура, Козлов тохсунньу 2 күнүнээҕи бирикээһинэн үрүҥнэргэ утарыласпатах олохтоох дьонтон биэстэн биирин расстреллыырга дьаһайбыт эбит. Сотору Саха сиригэр үрдүкү былааһы Ревком ылбыт, бэрэстээтэлэ — Былатыан Ойуунускай, чилиэннэрэ — Исидор Барахов, Степан Аржаков, Семен Донской.
• Кулун тутар 17 — Капитан Николай Хапилин баһылыктаах үрүҥ этэрээт Булуҥу ылбыт.
• Кулун тутар 26 — Тулагы нэһилиэгин туһугар икки күннээх кыргыһыы саҕаламмыт. Иван Строд 300 киһилээх кыһыл этэрээтэ 620-ҕэ диэри киһилээх Илья Канин үрүҥ этэрээтин атакалаабыт. Үрүҥнэртэн 200-чэ киһи өлбүт, кыһыллартан — 32 киһи өлбүт, 35 киһи бааһырбыт.

Муус устар

• Муус устар 13 — Каландаришвилины кытта тоһуурга (кулун тутар 6 күнүгэр) түбэһэн өлбүттэр тиһиктэрэ бэчээттэммит.
• Муус устар 18 — Бүлүү уеһын Хохочой сиригэр Орто Бүлүүгэ баран испит хомсомуол этэрээтэ үрүҥнэр тоһуурдарыгар түбэһэр. 19 киһилээх этэрээттэн икки эрэ киһи тыыннаах хаалар.
• Муус устар 22 — Дьокуускайга хомуньуус баартыйа бюротун бөрөсүүдьүмүн мунньаҕар Саха уобалаһа мантан инньэ Аптанымыйалаах Социалистыы Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэ буоларын туһунан Манифест ылыныллыбыта. Бу иннинэ 1920 сыллаахха Сибиирдээҕи кыһыл былаас быһаарыытынан Саха сирэ бастаан Иркутскай уобалас оройуона буола сылдьыбыта. Онтон бу намыһах статуһу уонна кыһыл террору сөбүлээбэккэ Саха сиригэр утарсыы үөскээбитин иһин (онтон сүрүннэрэ альтернативнай бырабыыталыстыба — ВЯОНУ — тэриллиитэ), түмүгэр, Саха сирэ бастаан төттөрү уобалас аатын ылбыта, онтон Дьокуускайга бу манифест ылыллан, аҕыйах хоноот муус устар 27 күнүгэр Саха АССР олохтонуутун туһунан Арассыыйа сүрүн былаастара Москубаҕа анал дэкириэт (сокуон) таһаараллар. Онон сибээстээн Сэбиэскэй былааһы утары өрө турбут дьон эйэлээх үлэҕэ көһөр буоллахтарына кинилэргэ амнистия биллэриллибит.
• Муус устар 24 — Латвияттан төрүттээх Карл Байкалов (дьиҥнээх араспаанньата Некундэ) Саха уобалаһын сэриилэригэр Нестор Каландарашвили оннугар командующайынан ананан Дьокуускайга кэлэр. Кини кэлбитин кэннэ кыһыл былааһа олохтоохтор өрө турууларын утары хааннаах репрессияны уҕарыппыта, кэккэ эйэлээх миэрэлэри ылбыта.
• Муус устар 27 — Бүтүн Сойуустааҕы ЦИК дэкириэтинэн Саха АССР төрүттэммит — Саха сирин судаарыстыбаннаһа олохтоммут. Бу дэкириэтинэн Саха Сиригэр урукку Саха күбүөрүнэтин сирдэрэ, Енисей губерниятын Хатанга-Анаабыр оройуона, Киренскай уезд Өлүөхүмэ-Сунтаар буолаһа, Хотугу Муустаах акыйаан илиҥҥи кэтирээһин 84 уонна 140 кыраадыстарын ыккардыгар сытар бары арыылара уонна Камчаатка уобалаһын Охуоскай уезда киирбиттэр.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 21 — Киллэмнээҕи кыргыһыы буолбут, үрүҥнэр кыайтарбыттар.
• Ыам ыйын 26 — Автономнай өрөспүүбүлүкэ биллэриллибитэ биир ый ааспытын кэннэ Дьокуускай куоратыттан осаднай балаһыанньа уһуллубут. Саха сиринээҕи Губбюро Исидор Барахов национальнай бэлиитикэ туһунан тезистэрин ылыммыт.
• Ыам ыйын 27 — Саха АССР Өрөпкүөмүн уурааҕынан Саха АССР норуот хамыһаардара (билиҥҥиннэн миниистирдэр) анаммыттара.
• Ыам ыйын 29 — Саха АССР Өрөпкүөмүн бөрөсүүдьүмүн уурааҕынан Былатыан Ойуунускай баһылыктаах бастакы национальнай сэбиэскэй бырабыыталыстыба — Саха АССР Совнаркома — тэриллибитэ уонна бэс ыйын 1 күнүттэн үлэлиэхтээҕэ этиллибитэ. Совнаркомҥа киирэр норуот хамыһаардара икки хонук эрдэ анаммыттара.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 1 — ВЦИК дэкириэтигэр олоҕуран, ыам ыйын 29 күннээҕи Саха АССР Өрөпкүөмүн бөрөсүүдьүмүн уурааҕынан Былатыан Ойуунускай баһылыктаах бастакы национальнай сэбиэскэй бырабыыталыстыба — Саха АССР Совнаркома — үлэтин саҕалаабыта.
• Бэс ыйын 10 — Төхтүрдээҕи кыргыһыы буолбут, үрүҥнэр соҕурууҥҥу бөлөхтөрө урусхалламмыт.
• Бэс ыйын 14 — Иркутскайтан Дьокуускайга түөрт борохуотунан уопуттаах Кыһыл Аармыйа чаастара кэлбиттэр — 226 Петроградскай полк 2-с батальона, 7-с Сибиирдээҕи хомуур этэрээт, артиллерия батареята, Өлүөнэтээҕи байыаннай флотилия уонна телефоно-строительнай батальон. Кинилэри кытары Москубаттан Максим Аммосов кэлсибит.
• Бэс ыйын 16 — Ньурба сэлиэнньэтигэр Нюрбинка урэҕин өттүттэн 300-чэ кэриҥэ киһилээх үрүҥ этэрээт кэлбит. Ньурба олохтоохторо 4 күн устата оборона туппуттар. Ол кэннэ кинилэргэ З.Г. Пясталов хамандыырдаах Сибиир ОГПУ-тун 80-с дивизионун этэрээтэ кэлбит. Пясталов этэрээтэ Ньурбаны босхолоон баран Бүлүү өрүһүн устунан аллара айаннаабыт.
• Бэс ыйын 21 — Никольскайдааҕы кыргыһыы буолбут. 226 Петроградскай полк Нам улууһун Никольскайын, улуус киинин Конта-Креһы, Граф Биэрэгин босхолообут. Кыргыһыы түмүгэр үрүҥнэр хотугу бөлөхтөрө урусхалламмыт, 400-кэ тиийэ киһи өлбүт, биир оччо билиэҥҥэ түбэспит.
• Бэс ыйын 29 — Ефим Курашов хамандыырдаах кыһыл этэрээт Майа сэлиэнньэтин ылбыт.
• От ыйын 3 — А.А. Гоголь хамандыырдаах кыһыл этэрээт Булуҥу ылбыт.
• От ыйын 5 — Кыһыллар Чурапчы сэлиэнньэтин ылбыттар. Үрүҥнэр аммалыыр суолунан күрэммиттэр.
• От ыйын 8 — Иван Строд хамандыырдаах кыһыл этэрээт Бүлүү куоратын осадатын устубут.
• От ыйын 9 — И.П. Мизин хамандыырдаах кыһыл этэрээт Уус-Майа сэлиэнньэлэрин Петропавловскайы, Уус Майаны, Троицкайы босхолообут.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 1 — "Автономная Якутия" хаһыат маҥнайгы нүөмэрэ тахсыбыт. Билигин "Якутия" диэн ааттаах.
• Атырдьах ыйын 12 — Саха АССР Совнаркома "Өрөспүүбүлүкэ бары оскуолаларыгар саха тылын киллэрии туһунан" уураах ылыммыт.
• Атырдьах ыйын 22 — Норуот хамыһаардарын Сэбиэтэ (Совнарком) оскуолаларга барытыгар саха тылын үөрэтии туһунан Уураах таһаарбыт.
• Атырдьах ыйын 30 — Владивостоктан Лаамы кытылын диэки үрүҥ генерал Анатолий Пепеляев экспедиционнай корпуһа арахпыт.

Балаҕан ыйа

• Балаҕан ыйын 5 — Манчаары культурнай-сырдатар уопсастыба аата "Саха омук" диэҥҥэ уларытыллыбыт. Бэрэстээтэл — Василий Леонтьев.
• Балаҕан ыйын 6 — Үрүҥ генерал Анатолий Пепеляев 650 киһилээх десана Айааҥҥа түспүт. Кинилэргэ корнет Михаил Коробейников 250 киһилээх өрө турааччылар тобохторун кытары холбоспут.
• Балаҕан ыйын 16 — А.В. Панкратов хамандыырдаах кыһыл этэрээт Верхоянскай куоратын ылбыт. Үрүҥнэр Өймөкөөн диэки күрэммиттэр.

Алтынньы

• Алтынньы 11 — Совнарком дэкириэтинэн саҥа харчы — червонец — киллэриллибит.
• Алтынньы 19 — Саха АССР ревкомун пленарнай мунньаҕа буолбут. Генерал Пепеляев баһылыктаах сэрии балаҕан ыйын 8 күнүгэр Айаан пордун ылбытын, Саха сиригэр киирбитин уонна киниттэн көмүскэнии туһунан кэпсэппиттэр. Якнарревдот диэн баартыйата суох олохтоохтортон турар этэрээттэри тэрийэр туһунан быһаарбыттар.
• Алтынньы 25 — Иероним Уборевич хамандыырдаах Уһук илин өрөспүүбүлүкэтин аармыйата Владивостокка киирбит, манан Арассыыйаҕа Гражданскай сэрии сүрүн кыргыһыылара түмүктэммиттэр.

Сэтинньи

• Сэтинньи 1 — Арассыыйа Федерацията Саха сиригэр автономия олохтоммутунан сибээстээн түүлээҕи Арассыыйаҕа ыыппакка оннугар хаалларарга быһаарбыт.
• Сэтинньи 1 — Осман Импиэрийэтин бүтэһик султана Мехмед VI бүрүстүөлүттэн батыммыт уонна дойдутуттан көскө барбыт. Инньэ гынан 6 үйэлээх Осман Импиэрийэтэ эһиллибит.
• Сэтинньи 4 — Эгиипэккэ Ыраахтааҕылар хочолоругар Британия археолога Говард Картер уонна кини дьоно Тутанхамон фараон көмүүтүн булбуттар. Сотору кэминэн гробницаны арыйыыга сылдьыбыт сорох дьон өлбүттэрин кэнниттэн "фараон кырыыһын" туһунан сурах тарҕаммыт. Ол эрээри гробницаны арыйсыбыт дьон баһыйар үксүлэрэ кырдьар саастарыгар диэри тиийбиттэрэ.
• Сэтинньи 15 — ВЦИК уурааҕынан Уһук Илиҥҥи өрөспүүбүлүкэ (нууч. Дальневосточная республика - ДВР) РСФСР састаабыгар киирбит. Бу өрөспүүбүлүкэ 1920 сыллаахха Дьоппуону кытары сэриилэспэт туһуттан буфер быһыытынан төрүттэммитэ.
• Сэтинньи 17 — Читааҕа кииннээх Уһук Илин Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбата Сэбиэскэй Арассыыйалыын сойуустаһар туһунан быһаарыныы ылыммыт. Бу бутуурдаах соҕус түгэн, тоҕо диэтэххэ, икки хонук иннинэ сэтинньи 15 күнүгэр Сэбиэскэй Арассыыйа бырабыыталыстыбата (ВЦИК) өрөспүүбүлүкэни бэйэтигэр уобалас бырааптаах ылар туһунан уураах таһаарбыта. Бу судаарыстыбаҕа Чита куорат таһынан билиҥҥи Бүрээтийэ сирдэрэ, Хабаровскай кыраай (ол иһигэр сахалар олорор Үттэрэ), Приморскай кыраай сирдэрэ киирэллэрэ, оттон былыргыттан Саха сирин кытта ситимнээх Охуоскай, Айаан байҕал пуортара уонна билиҥҥи Магадаан уобалаһын байҕалын кытыла бу өрөспүүбүлүкэ "хонтуруоллуур" сирдэрин быһыытынан ааҕыллаллара.

Лев Троцкай хомсомуол сийиэһигэр ыччаты «наука гранитын кириҥ» диэн тута киэҥник тарҕаммыт ыҥырыытын таһаарбыт.

Ахсынньы

• Ахсынньы 27 — I Бүтүн Саха сиринээҕи сэбиэттэр учредительнай сийиэстэрэ саҕаламмыт, тохсунньу 19 күнүгэр түмүктэммит. Сийиэскэ Саха АССР судаарыстыбаннай былааһын үрдүкү уорганнарын төрүттээбиттэрэ. Саха АССР Киин ситэриилээх кэмитиэтэ (ЯЦИК) талыллыбыт, бу өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүкү былааһы тутар парламент (кини оннугар 1938 сыллаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтэ тэриллибитэ, онтон 1992 сыллаахха — Ил Түмэн). Киин ситэриилээх кэмитиэт бэрэстээтэлинэн Былатыан Ойуунускай талыллыбыт, кини солбуйааччыта — Алексей Широких. Ону кытары Саха АССР бырабыыталыстыбата тэриллибит, бэрэстээтэлэ — Исидор Барахов, кини солбуйааччыта — Семен Донской-1.
• Ахсынньы 22 — Губревком дьаһалынан Дьокуускайга Күбүөрүнэ архыыба тэриллибит.
• Ахсынньы 27 — I Бүтүн Саха сиринээҕи сэбиэттэр учредительнай сийиэстэрэ саҕаламмыт, тохсунньу 19 күнүгэр түмүктэммит. Сийиэскэ Саха АССР судаарыстыбаннай былааһын үрдүкү уорганнарын төрүттээбиттэрэ. Саха АССР Толоруулаах киин кэмитиэтэ (ЯЦИК) талыллыбыт, бу өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүкү былааһы туппут парламент, кини оннугар 1938 сыллаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтэ тэриллибитэ, онтон 1992 сыллаахха — Ил Түмэн. Толоруулаах киин кэмитиэт бэрэстээтэлинэн Былатыан Ойуунускай талыллыбыт, кини солбуйааччыта — Алексей Широких. Ону кытары Саха АССР бырабыыталыстыбата тэриллибит, бэрэстээтэлэ — Исидор Барахов, кини солбуйааччыта — Семен Донской-1.
• Ахсынньы 29 — түөрт сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэ ССРС үөскүүрүн туһунан дуогабарга илии баттаабыттар (РСФСР, УССР, БССР, ЗСФСР).
• Ахсынньы 30
  • Верхоянскай куоратын үрүҥнэр осадалаан саҕлаабыттар. Осада кэлэр сыл бэс ыйын ортотугар диэри салҕаммыт.
  • ССРС диэн биир судаарыстыба үөскээбит. РСФСР, Украина ССР, Белорусия ССР уонна Закавказье СФСР киирбиттэр, киин куоратынан Москуба буолбут, бу түөрт өрөспүүбүлүкэ хаһан баҕарар сойуустан тахсар бырааптаахтара.

Төрөөбүттэр

• Семён Федотович Дьячковскай — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, биллиилээх спортсмен.

• Тохсунньу 3 — Владимир Самсонов — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, физика-математика билимин хандьыдаата, 40-тан тахса дьүкээбил уотун уонна магнитосфераны чинчийэр үлэ ааптара. Сэрии кэнниттэн СГУ физика-математика факультетын бүтэрбитэ.
• Тохсунньу 14 — Василий Колмогоров — Иккис аан дойду сэриитин кыттыылааҕа, 1961—1977 сылларга ССКП Намнааҕы райкомун сэкирэтээрэ, кэлин Саха АССР салалтатыгар араас дуоһунастарга үлэлээбитэ, Нам уонна Кэбээйи улуустарын Ытык киһилэрэ.

• Кулун тутар 12 — Винокуров Захар Порфирьевич (1922—1957) — сахалартан биир бастакы композитор.
• Муус устар 10 — Габышев Николай Алексеевич (1922—1991) — саха сэбиэскэй кэминээҕи суруйааччыта, тылбаасчыт.
• Муус устар 19 — Данилов Софрон Петрович (1922—1993), саха норуодунай суруйааччыта.
• Ыам ыйын 13 — Степанов Николай Саввич (1922—1992), Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа.
• От ыйын 3 — Докторов Петр Иванович, экономика билимнэрин кандидата, культура үтүөлээх үлэһитэ.
• Балаҕан ыйын 14 — Иванов Семен Александрович, 1963—1965 сс. Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэсэдээтэлэ.
• Ахсынньы 24 — Аргунов Иван Александрович — (1922—1988), социолог-учуонай, суруналыыс, история билимнэрин кандидата.
• Ахсынньы 26 — Кузьмин Ариан Ильич, космос сардаҥаларын үөрэппит физик-учуонай, билим салайааччыта, СГУ ректора, Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа.
• Ахсынньы 27 — Өлүөхүмэ Ииннээҕэр Ариан Кузьмин (06.06.1996 өлб.) — космос сардаҥаларын үөрэппит физик-учуонай, билим салайааччыта, СГУ ректора, Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа.

Өлбүттэр

• Оросин Роман Иванович (1892—1922) — саха уопсастыбаннай диэйэтэлэ, суруксут.
• Ыам ыйын 6 — Каландарашвили Нестор, Саха Сиригэр Гражданскай сэрии кыттыылааҕа. Анархист. Дьокуускайга киирэн иһэн Табаҕа аттыгар тоһуурга түбэһэн өлбүт.
• Сэтинньи 2 — Ионов Всеволод Михайлович (1851—1922) — Украинаҕа Буча ыстаансыйаҕа этнограф, народниктар хамсааһыннарын чилиэнэ өлбүт. Сахалар сиэрдэрин-туомнарын үөрэппит, оскуолалары тэрийээччи уонна педагог быһыытынан биллибит киһи.
• Сэтинньи 18 — Марсель Пруст — Франция суруйааччыта уонна кириитигэ, Сүппүт кэми көрдөөн (À la recherche du temps perdu) диэн үлэ ааптара буоларынан ордук биллэр.

Литература

• Калашников А. А. Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2. — Дьокуускай: Бичик, 2004.