Арҕаа Хаҥалас
Былыргыта Саха сиригэр баар буола сылдьыбыт улуус. "Хаҥалас" диэн аат аан бастаан 1632 сыллаахха, Өлүөнэ өрүс сүнньүгэр нуучча казактара кэлиэхтэриттэн, сурукка киирбит. Дьаһаах тардыытын кинигэлэригэр туспа улуус быһыытынан бэлиэтэнэр эбит. 1860 сыллаахха Дьокуускай куораттан соҕуруу диэки бардахха Өлүөнэ өрүс икки кытылынан тайаан сытар бэрт киэҥ сирдээх Хаҥалас улууһа икки тус-туһунан улууска арахсыбыт. Биирэ -- Арҕаа, иккиһэ -- Илин Хаҥалас дэммиттэр. Арҕаа Хаҥаласка, сүрүннээн, билиҥҥи Хаҥалас улууһун нэһилиэктэрэ, оттон Илин Хаҥаласка, сүрүннээн, өрүс уҥуордааҕы нэһилиэктэр уонна билиҥҥи Мэҥэ Хаҥалас нэһилиэгин сорох бөһүөлэктэрэ киирэллэрэ.
1930 сыллаахха олунньу 10 күнүгэр Арҕаа Хаҥалас улууһа билиҥҥи Хаҥалас улууһун территориятын ылбыта, кыраныыссата официальнайдык быһыллыбыта. 1937 сыллаахха улуус Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ уонна саҕаланыыта онно бэлитиичэскэй сыылкаҕа олоро сылдьыбыт, революционер, бэлиитик Серго Орджоникидзе аатынан Орджоникидзевскай буолбута. Төрүт аатын Сэбиэскэй сойуус ыһыллыбытын кэннэ 1992 сыллаахха ылыммыта.