1930 сыл

1930 сыл.

Туох буолбута

Хаһан буолбута чопчуланыахтаах

• Дьокуускайга кирпииччэ уонна мас таҥастыыр собуоттар, тирии таҥастыыр комбинат үлэҕэ киирбиттэр
• Туймаада хочотун хоту өттүгэр Хаҥалас диэн сиргэ (Хотугу Ытык хайа) таас чоҕу хостуур рудник үлэтин саҕалаабыт.

Тохсунньу

• Тохсунньу 9 — Саха сирин улуустара билиҥҥи кыраныыссаларынан тэриллибиттэр. Онон сорох улуустар төрүттэммит күннэрин-дьылларын мантан ааҕаллар. Ол курдук Бүлүү, Мэҥэдьэк, Өлүөхүмэ, Сунтаар уонна Уус-Алдан оройуоннара тэриллибиттэр.

• Тохсунньу 12 — Дьокуускайга лесопилка тутулунна.
• Тохсунньу 21 — ОГПУ Хотугу хомуур этэрээтэ Күһүүр сэлиэнньэтин утарылаһыыта суох ылбыт.
• Тохсунньу 26 — Ииндийэ национальнай кэнгириэһэ ол саҕанааҕы Британия Ииндийэтэ толору бэйэни салайыныыны ("Пурна Сварадж") туруулаһыахтаах тустааҕын биллэрбит. Конгресс Ииндийэ олохтоохторун тохсунньу 26 күнүн Тутулуга суох буолуу күнүн быһыытынан бэлиэтииллэригэр ыҥырбыт. Пурна Сварадж 17 сылынан олоххо киирбитэ.
• Тохсунньу 30 — Ленскэй улууһа тэриллибит.

Олунньу

• Олунньу 1 — ССРС-ка киэҥ далааһыннаах коллективизация саҕаламмыт.

• Олунньу 10 — Мэҥэ уонна Илин Хаҥалас улуустара холбоhууларыттан Мэҥэ-Хаҥалас улууһа тэриллибит.
• Олунньу 10 — Арҕаа Хаҥалас уонна Нам улуустара тэриллибиттэр, ону кытары Мэҥэ уонна Илин Хаҥалас улуустара холбоhууларыттан Мэҥэ-Хаҥалас улууһа тэриллибит.

• Олунньу 17 — "Саха АССР оройуоннаһынын туһунан" уураах тахсар.
• Олунньу 18 — Америка астронома Клайд Томбо Плутону булбут.

• Олунньу 21 — ВКП(б) Саха обкуомун "Кулактары утары охсуһуу туһунан" уурааҕа тахсар.
• Олунньу 25 — Саха АССР Совнаркомугар гидрометеорология сулууспатын бюрота тэриллибит. Бюро соруга — Саха сиринээҕи гидрометеорология сулууспатын үлэтин иилээн-саҕалаан ыытыы.

Кулун тутар

• Кулун тутар 2 — «Правда» хаһыакка Сталин «Ситиһииттэн сылтаан мэйии эргийиитэ» (нууч. Головокружение от успехов) ыстатыйата тахсыбыт, коллективизация кэмигэр аһара барыыны кириитикэлээбит.

• Кулун тутар 7 — "СССР-176" диэн көтөр аал Дьокуускайтан Сангаарга көтөн иһэн сааххалланар. Кальвица О.А. хамандьыырдаах экипаж өлөр.
• Кулун тутар 8 — Ииндийэҕэ Махатма Ганди салалтатынан аҥылычааннарга бас бэриммэт буолуу хампаанньата саҕаламмыт.
• Кулун тутар 12 — Махатма Ганди аатырбыт Туус айанын саҕалаабыт, 200 мөлүйүөн киһи Британия тууска монополиятын утаран байҕалга аттаммыта.

• Кулун тутар 25 — ЯЦИК дэкириэтинэн Таатта улууһун 17 нэһилиэгиттэн уонна Байаҕантай улууһун 11 нэһилиэгиттэн хомуллан Таатта оройуона үөскээбит. Киинэ Ытык Күөлгэ буолбут, Хайахсыт нэһилиэгэ Чурапчы улууһугар бэриллибит. Санаттахха, Таатта улууһа туспа биирдэм быһыытынан 1913 сыл бастакы күнүттэн (урукку ааҕыынан) Боотур уус (Боотуруускай) улууһуттан араарыллан үөскээбитэ, киинэ Чөркөөх этэ.
• Кулун тутар 25 — ЯЦИК дэкириэтинэн Боотуруускай улуус Чурапчы оройуона диэн ааттанар. Санаттахха бу улуус докумуоннарга 1638 сыллаахтан ахтыллар. Бу киэҥ сиринэн тайаан сыппыт улуустан өрөбөлүүссүйэ иннинэ Амма уонна Таатта улуустара араарыллан үөскээбиттэрэ.
• Кулун тутар 28 — Константинополь уонна Ангора куораттар саҥа туурактыы ааттаммыттар — Стамбул уонна Анкара.

Муус устар

• Муус устар 5 — ЯЦИК №23-дээх уурааҕынан Дьокуускайга орто анал техническэй үөрэх политехникума аһыллыбыт. Салаалара — индустриальнай, тыа хаһаайыстыбата, педагогика, медиссиинэ уонна кооперативнай. Сайын бу политехникум оннугар техникумнар ситимнэрин үөскэппиттэрэ, саҥа техникумнар ведомстволарга сыһыарыллыбыттара.
• Муус устар 6 — ССРС-ка Ленин, Кыһыл Сулус уордьаннара олохтоммуттар.
• Муус устар 11 — литэрэтиирэни ырытааччы, түмэт диэйэтэл Василий Леонтьев (05.03.1895—22.01.1932) РСФСР Холуобунай кодексатын 17-с уонна 52-2 ыстатыйаларынан сымыйанан буруйданан тройка «суут» бириигэбэринэн 3 сыл концлааҕырга угуллубут. Төннүбэтэҕэ.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 2 — Горькайдааҕы массыына собуотун (ГАЗ) тутуу саҕаламмыт. 1932 сыл бастакы күнүгэр үлэҕэ киирбитэ.

От ыйа

• От ыйын 13 — аан дойду футболга бастакы чөмпүйэнээтэ Уругвайга буолбут.
• От ыйын 22 — Дьокуускайга 4 килватт уонна 250 ваттаах пердптчиктардаах телеграф радиоцентра үлэҕэ киирэр.
• От ыйын 22 — ССРС-ка Колхозцентр холкуостаахтар хамнастарын харчынан буолбакка көлөһүн күнүнэн аахсалларын туһунан быһаарыы ылбыт.
• От ыйын 25 — ССРС-ка начаалынай үөрэхтээһин булгуччулаах буолбут.
• От ыйын 30 — Уругвай киин куоратыгар Монтевидеоҕа футболга бастакы аан дойду чөмпүйэнээтин финаалыгар Уругвай Аргентинаны кыайбыт.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 2 — ВКП(б) Саха сиринээҕи обкомун дьаһалынан саас тэриллибит орто анал техническэй үөрэх политехникума реорганизацияламмыт. Кини оннугар техникумнар ситимнэрин үоскээбит, саҥа техникумнар ведомстволарга сыһыарыллыбыттар.
• Атырдьах ыйын 2 — Дьокуускайга суол-тутуу уонна тутуу техникумнара аһыллыбыттар. 1933 сыл атырдьах ыйын 17 күнүгэр Саха АССР Совнаркомун уурааҕынан ити икки технукуму холбоон тутуу техникумун үөскэппиттэр. 1939 сыллаахха автотранспортнай техникум буолбута, онтон 1947 сыллаахтан ыла — Дьокуускайдааҕы дьиэ-уот уонна тутуу техникума. 1960-1990 сылларга Алданнааҕы хайа техникумугар сыһыарылла сылдьыбыта.
• Атырдьах ыйын 3 — Саха АССР Эргиэн наркоматын быһаарыытынан Дьокуускайга эргиэн уонна сырье техникума тэриллибитэ. Билиҥҥитэ Дьокуускайдааҕы потребительскай кооперация эргиэн уонна экэниэмиэкэ кэллиэһэ.

Күһүн

Күнэ-дьыла чопчуланыахтаах:

• Дьокуускайга Тыа механизатордарын бастакы куурустара аһыллыбыт. Сэбиэдиссэйинэн Павел Марков, үөрэтээччилэринэн сахалартан бастакы мэхээньик Куонаан Сысолятин, Михаил Каликин уонна Саха сирин бастакы тырахтарыыстара Яков Эстеркес уонна Борис Попов буолбуттар.

Балаҕан ыйа

• Балаҕан ыйа — Ленинградка 38 тыһыынча тыллаах 13 томнаах Пекарскай Э.К. "Саха тылын тылдьыта" тахсар.
• Балаҕан ыйын 13 — Саха АССР Совнаркома Амуур-Дьокуускай автомобиль суолун тутарга диэн уруух ылар.

Сэтинньи

• Сэтинньи 7 — Саха араадьыйата аан бастаан «Саҥарар Дьокуускай» диэн тылларынан саҕалаан сахалыы тахсыбыт. Саха сирин араадьыйата төрүттэммит күнүнэн ааҕыллар.
• Сэтинньи 9 — Саха араадьыйатын үлэтин үһүс күнүгэр Николай Субуруусскай дакылаат оҥорбут.

Алтынньы

• Алтынньы 5 — Үөрүүлээх быһыыга-майгыга Дьокуускайга тирии таҥастыыр собуоту арыйбыттар. Даркылаах хос үөс кытылыгар тутуллубут, «Красный кожевник» диэн ааттаах эбит. Кэлин бу тэрилтэ «Сахабулт» концерн буолбута.
• Алтынньы 5 — Алданнааҕы хайа техникумугар бастакы үөрэх күнэ буолбут. Бу Саха АССР бырабыыталыстыбатын көҕүлээһининэн Минцветмет систиэмэтигэр аһыллыбыт үөрэх кыаһата эбит. Бастакы 30 киһи икки салааҕа үөрэммиттэр: хайа-эксплуатациялыыр үлэлэр, геологоразведочнай үлэлэр. Билигин Алданнааҕы политехническэй техникум диэн ааттаах.
• Алтынньы 20 — Арҕаа Сибиир кыраайын састаабыгар Хакас автономнай уобалаһа тэриллибит.

Ахсынньы

• Ахсынньы 10 — «О новом административно-территориальном районировании в Якутской Автономной Социалистической Республике» диэн ЯЦИК уурааҕынан Булуҥ уокуруга суох оҥоһуллубут. Ити күҥҥэ «Об организации национальных объединений в районах расселения малых народностей Севера» уурааҕынан национальнай оройуоннар тэриллибиттэр, ол иһинэн урукку Булуҥ уокуругун сиригэр: Анаабыр национальнай (эбээн), киинэ — Удьаа; Булуҥ национальнай (эбээн), киинэ — Булуҥ; Эдьигээн национальнай (эбээн), киинэ — Эдьигээн. Ону кытары тэриллибиттэрэ: Саха сирин арҕаа өттүгэр Бүлүү-Марха национальнай (эбээн) оройуона, киинэ — Чуона өрүһүн төрдүгэр, 1931 сыллаахтан Садын оройуона; уонна соҕуруу өттүгэр Тукулаан национальнай оройуона (эбээн), киинэ — Алдан өрүһүгэр Томмот аттыгар.
• Ахсынньы 10 — РСФСР иһигэр Остяк-Вогул, Ямал-Ненец, Таймыыр (Дулгаан-Ненец), Эбэҥки, Витим-Өлүөхүмэ (Эбэҥки), Чукотка, Коряк уонна Лаамы-Эбээн национальнай уокуруктара тэриллибиттэр. Бу уокуруктарга элбэх сир Саха АССР-тан таһаарыллыбыта, кэлин сорох уокуруктар эһиллибиттэрин кэннэ ол сирдэр ыаллыы сытар эрэгийиэннэр састааптарыгар киирбиттэрэ.
• Ахсынньы 30 — Анаабыр оройуона олохтоммут.

Төрөөбүттэр

• Тохсунньу 1 — Бүлүү куоракка Гоголев Иван Михайлович - Кындыл, саха норуот поэта
• Тохсунньу 2 — Владимир Михайлов — Саха АССР хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, "Аҕа дойдуга өҥөлөрүн иһин" II истиэпэннээх уордьан, "Хотугу сулус" уордьан кавалердара.
• Тохсунньу 8 — Павел Дмитриев - Бачыым Байбал — рационализатор, Саха АССР үтүөлээх механизатора, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ.
• Тохсунньу 18 — Иван Гоголев — Кындыл — саха норуодунай бэйиэтэ, драматург, ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ (1957). Кини аатын Бүлүү народнай тыйаатыра уонна Чочу орто оскуолата сүгэллэр.
• Тохсунньу 29 — Татьяна Васильева — туорахтаах культуралар селекцияларынан дьарыктанар агроном учуонай, РСФСР үтүөлээх агронома, СӨ Судаарыстыбаннай бириэмиэйтин лауреата.

• Тохсунньу 31 — Карамзин Владимир Семенович - саха графига,
• Олунньу 10 — Спиридонов Иван Григорьевич (10.02.1930—29.03.2003) — литературовед, литератураны ырытааччы, филология билимин кандидата
• Олунньу 15 — Анастасия Копырина — аатырбыт ыанньыксыт, Социалистыы Үлэ Дьоруойа, Ленин уордьанын икки төгүллээх кавалера, Уус-Алдан улууһун Ытык киһитэ.
• Олунньу 15 — Евдокия Тимофеева — норуот эмчитэ.

• Кулун тутар 12 — Аммосова Матрена Ивановна — кыыл иитээччи, Социалистическай Үлэ Геройа.
• Кулун тутар 15 — Лобанов Федор (15.03.1930—?) — саха аатырбыт ырыаһыта, Саха АССР үтүөлээх артыыһа,
• Кулун тутар 30 — Новолодский Алексей Борисович (30.03.1930—1994) — Социалистическай Үлэ Геройа.

• Муус устар 29 — Жан Рошфор (2017 өлб.), француз тыйаатырын уонна киинэтин артыыһа, «Сезар» бириэмийэ лаурета.

• Ыам ыйын 2 — Егор Лаптев (1997 өлб.) — Халыма суруйааччыта.

• От ыйын 9 — Павел Григорьев төрөөбүт, САССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ (1989 өлбүт).
• От ыйын 12 — Алексеев Егор Егорович — устуорук, СӨ билимин үтүөлээх диэйэтэлэ, Кулаковскай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Нам, Таатта, Үөһээ Бүлүү, Ньурба улуустарын, Бүлүүчээн нэһилиэгин ытык олохтооҕо.
• От ыйын 15 — Франция бөлөһүөгэ уонна литература теоретига Жак Деррида.
• От ыйын 31 — сыырка артыыһа, клоун Олег Попов.

• Балаҕан ыйын 1 — Оконешников Егор Иннокентьевич, филология ноуукатын хандьыдаата, терминограф.
• Балаҕан ыйын 14 — Горохов Семен Васильевич — саха чулуу кырсаһыта, Социалистическай Үлэ Геройа.
• Балаҕан ыйын 19 — Попов Гавриил Васильевич, учуонай-лингвист, филология үөрэҕин кандидата, кыраайы үөрэтээччи.
• Балаҕан ыйын 20 — Ковлеков Семен Ипатьевич (20.09.1930—09.03.2003) - история билимин кандидата, доцент

• Алтынньы 14 — Мария Мохначевская — саха муусука үнүстүрүмүөннэрин оҥорооччу, мусукаан, култуура үтүөлээх үлэһитэ.
• Алтынньы 25 — Варламова Мария Ивановна — П. А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театрын артыыһа.

• Сэтинньи 7 — Ворона Иван Демьянович — Социалистическай Үлэ Геройа.
• Сэтинньи 17 — Николай Шарин — учуутал, Саха АССР үөрэҕириитин миниистирэ (1962—1981). РСФСР үтүөлээх учуутала (1975), Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ.

• Ахсынньы 5 — Иван Серебряков — экскаваторщик, Социалистыы Үлэ Дьоруойа (1966), Мирнэй куоратын Ытык олохтооҕо (1964).
• Ахсынньы 22 — Анна Мыреева (2012 өлб.) — эбэҥки филологиятыгар идэтийбит чинчийээччи, биллиилээх тылбаасчыт, эбэҥки оскуолаларыгар анаан эбэҥкилэр үгэстэрин (оонньууларын, аһылыктарын) үөрэтэр кинигэлэри суруйбут, эбээн ырыаларын хомуурунньугун бэлэмнээбит учуонай. Саха Өрөспүүбүлэктин Ил Дарханын таһынааҕы тыл политикатыгар Түмсүү чилиэнэ.

• Ахсынньы 31 — Спиридонов Михаил Федорович — Социалистическай Үлэ Геройа.

Өлбүттэр

• Догойуков, Иван Павлович — Догойук уола (1840 — 1930), аатырбыт олоҥхоһут, ырыаһыт.

• Ыам ыйын 13 — аатырбыт айанньыт Фритьоф Нансен. Хотугу Полюска айаннарынан ордук биллэр эрээри, дьиҥэр бөдөҥ учуонай уонна элбэх үтүөнү оҥорбут гуманист диэйэтэл этэ. Норвегия тутулуга суох буолуутун туруорсубута, Сэбиэскэй Арассыыйаны атын дойдулар билинэллэригэр элбэх сыратын уурбута, Волгаҕа хоргуйуу буолбутугар Европаттан көмө тэрийбитэ. Аан дойду бастакы сэриитин кэнниттэн тыһыынчанан дьону дойдутугар төннөрбүтүн, күрээбит дойдуларыгар олохсуйарга көмөлөспүтүн, дьылҕатын тупсарбытын иһин 1922 с. Нобель Эйэҕэ бириэмиэйтин ылбыта.