Кындыл

Кындыл
	Кындыл
Төрөөбүт аата:	Гоголев Иван Михайлович
Төрөөбүт күнэ:	18 тохсунньу 1930
Төрөөбүт сирэ:	Бүлүү, Бүлүү улууһа, Саха АССР
Өлбүт күнэ:	22 сэтинньи 1998 (68 сааһыгар)
Дойдута:	ССРС →; Арассыыйа
Жанр:	поэма, хоһоон
Айымньыларын тыла:	саха

Бикипиэдьийэҕэ маннык араспаанньалаах дьон туһунан ыстатыйалар бааллар, көр Гоголев.

Гоголев Иван Михайлович — Кындыл (18.01.1930, Бүлүү, Саха АССР — 22.11.1998) — саха норуодунай поэта, драматург, ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ (1957).

Олоҕун олуктара

Бүлүү куоратыгар 1930 с. тохсунньу 18 күнүгэр төрөөбүт.
1954 с. Москватааҕы М. Горькай аатынан литературнай институуту бүтэрбит.
Дьокуускайдааҕы кинигэ кыһатыгар эрэдээктэринэн уонна орто оскуолаҕа тыл уонна литератуура учууталынан үлэлээбит.
1948 с. бэчээттэммит.
1952 с. хоһооннорун бастакы хомуурунньуга тахсыбыт.
Хас да улахан поэма уонна «Күн хайата» диэн ааттаах ыччат туһунан хоһоонунан роман (1962) суруйбута. Ааҕааччы биһирэбилин прозаическэй айымньылара эмиэ ылбыттара: «Хара кыталык» роман-трилогия, «Иэйэхсити кэлэтии», «Олорор мутуккун кэрдимэ» сэһэн.
И. М. Гоголев драматург быһыытынан эмиэ биллэр. «Кыталыктар хочолоро» музыкальнай остуоруйа пьесаны, «Хотугу сибэкки» бастакы саха опереттатын либреттотын суруйбута. Драмалара: «Ыам ыйын халлаана», «Таас таба», «Наара суох», «Өлүөнэ сарсыардата», «Саллаат сүрэҕэ» уо. д. а.
Айымньылара нуучча тылыгар тылбаастаммыттара уонна Москубаҕа бэчээттэммиттэрэ. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талылла сылдьыбыта.
«Үһүс харах» кинигэтэ 2005 Берлин куоракка Dagyeli кинигэ кыһатыгар ниэмэстии тылынан тахсыбыта («Das dritte Auge»). Иван Гоголев кыргыттара Анна Гоголева уонна Лена Гоголева ону тэҥэ Монастырев Владимир Дмитриевич бу тылбаас тахсыытыгар көмөлөөхтөр. Тылбааһы нууччалыы тылтан Валерия Вайзер бэлэмнээбит.

Уус уран тылбыт культуратын таһымын үрдэттэххэ эрэ бэйэбит төрөөбүт ийэ культурабытын үрдэтэр кыахтаахпыт. Онон тыл дьылҕата норуот дьылҕатын кытта арахсыспат ситимнээх…
— Иван Гоголев — Кындыл^[1]

…айылҕаны харыстаабакка эрэ бэйэбит кэскилбитин, бэйэбит олохпутун харыстыыр кыахпыт суох. Биһиги бэйэбит эмиэ тыыннаах айылҕабыт эбээт!
— Иван Гоголев — Кындыл^[1]

Кындыл айымньылара театр сценатыгар

«Дыгын Дархан» («Өлүөнэ сарсыардата» айымньытынан) — П. А. Ойуунускай аатынан Саха Академическай Театр, туруорааччы-режиссёр Сергей Потапов. «Өлүөнэ сарсыардата», суруйааччы биир биллиилээх айымньытын, бастаан Саха театр сценатыгар 1968 сыллаахха режиссёр Федот Потапов туруорбут. Спектакль бастакы туруоруллуутун кэнниттэн «политика өйдөтүүтүнэн» тохтотуллубут.^[2]
«Хара кыталык» — спектакль, П. А. Ойуунускай аатынан Саха Академическай Театр, режиссёр Лена Иванова — Гримм.^[2]
«Мэник Мэнигийээн» — оҕолорго анаммыт спектакль, П. А. Ойуунускай аатынан Саха Академическай Театр, режиссёр Руслан Тараховскай.
«Хотугу сибэкки» — оперетта, Суорун Омоллоон аатынан Государственнай опера уонна балет театра, туруорааччы-режиссёр П. Неустроев.^[3]
«Легенда о Полярной звезде» («Араҥас сулус» айымньытынан) — остуоруйа-спектакль, Республикатааҕы үҥкүү национальнай театра, туруорааччы-режиссёр Лена Иванова-Гримм. Спектакль бастакы туруоруута 2012 сыллаахха тохсунньу 7 күнүгэр буолбут.
«Кыталыктар хочолоро» — музыкальнай остуоруйа-пьеса.
«Ыам ыйын халлаана» — драма.
«Таас таба» — драма.
«Наара суох» — драма.
«Саллаат сүрэҕэ» — драма.
«Үрүҥ көмүс ийэтэ» — спектакль, Чурапчы народнай театра.

Үйэлээх аата

1991 сыллаахха Бүлүү народнай театрыгар Иван Гоголев — Кындыл аата иҥэриллибит.
1999 сыллаахха Чочу орто оскуолатыгар И. М. Гоголев аата иҥэриллибитэ.^[4]
Сыдыбылга түмэл аһыллыбыт.
2010 сыллаахха, Кындыл 80 сааһын көрсө, Чочу орто оскуолатыгар боруонсаттан оҥоһуллубут бюст туруоруллубут.^[5]
Бүлүү куоратын биир саҥа уулуссата ааттаммыт.
Россия киин куоратыгар, Москваҕа, Гоголев — Кындыл уулуссата баар эбит.

Кындылга анаммыт хоһооннор

Семен Руфов — поэт, прозаик уонна тылбаасчыт, Российскай Федерация уонна Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ:

Сирдэр эрэ уордаахтык
Сиргэ илдьи тэпсээччи
Хайҕаата да уоттаахтык
Халлаан үөһэ тэбээччи —
Күүппэтэх киһиҥ Уйбаан
Күөгэлэп көтөн түһүө
Иэйиитэ киирэн ыксаан
Кумааҕы үөһэ түһүө!

Василий Сивцев — поэт, тылбаасчыт, Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ, Иван Гоголев аатынан бириэмийэ бастакы лауреата:

Учууталбар, убайбар,
Улуу Кындыл Уйбааҥҥа —
Сулустарга угуйар
Суһумнуур үрдүк халлааҥҥа
Тиийиэм суоҕа да буоллар,
Тирэх ылабын мэлдьитин
Эдэр, сэнэх сааспыттан —
Эйигиттэн, Поэттан.

Наҕараадалара уонна ытык ааттара

Саха норуодунай поэта
Саха искусствотын үтүөлээх үлэһитэ
Саха комсомолун лауреата
Россия суруйааччыларын литературнай бириэмийэлэрин лауреата
Саха суруйааччыларын литературнай бириэмийэлэрин лауреата
«Бочуот Бэлиэтэ» уордьан
Бүлүү улууһун ытык киһитэ^[6]

Дьиэ кэргэнэ, аймахтара

Кэргэнэ — Черткова Мария Алексеевна, Саха АССР уонна РФ үтүөлээх агронома, Россия тыа хаһаайыстыбаҕа билимнэрин Академиятын Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнэ, «Аҕа дойду сэриитигэр 1941-1945 сс. килбиэннээх үлэ иһин» мэтээлинэн, ВДНХ боруонса мэтээлинэн, «Изобретатель СССР» Бэлиэнэн наҕараадаламмыт, тыл уонна үлэ бэтэрээнэ, селекционер. 1993 сыллаахха, Саха Сирин бастакы Президенэ Михаил Николаев Быһаарыытынан, отон культуратын тупсарыыга үлэтин, чуолаан кыһыны тулуйумтуо, биэримтиилээх, үрдүк битэмииннээх моонньоҕон көрүҥнэрин үүннэрэн таһаарбытын иһин, «Барҕарыы» национальнай фонд бириэмийэтинэн наҕараадаламмыт. 1996 сыллаахха билим уонна техника өттүгэр Саха Сирин Государственнай бириэмийэтин лауреата. 2005 сыллаахха «Гражданская доблесть» Бэлиэнэн наҕараадаламмыт.^[7]
Гоголева Лена Ивановна — улахан кыыһа, Саха академическай государственнай театр сүрүн худуоһунньуга.^[7]
Гоголева Анна Ивановна — кыра кыыһа, тылбаасчыт. Аҕатын айымньыларын «Үһүс хараҕы» ниэмэс тылыгар, «Хара Кыталыгы» — француз тылыгар тылбаастаабыт.^[7]
Сиэнэ Мария — Суорун Омоллоон аатынан Государственнай опера уонна балет театрын тутаах солистката.^[7]
Афанасий Семёнович Владимиров — аймаҕа^[7] (2007—2010 сс. —- Хаҥалас улууһун баһылыга, Саха Республикатын Президенын 2010 сыл бэс ыйын 19 күнүнээҕи 27 №-дээх Уурааҕынан Саха Республикатын үөрэҕириитин миниистиринэн анаммыт^[8].

Иван Гоголев — Кындыл дьиэ кэргэнигэр анаабыт хоһооно:

Я сотворил свою семью, как мир,
Венец творенья моего — семья,
Установил в ней не войну, а мир,
Храню свой мир, как мой отец — меня.

Библиография

Ыҥырар уоттар: Хоһооннор уонна поэмалар. — Дь., 1952.
Ыраах суолга: Хоһооннор, поэмалар. — Дь., 1957.
В дальний путь: Стихи и поэмы. — Дь., 1957.
Хаарчаана: Хоһооннор, остуоруйалар хомуурунньуктара. — Дь., 1958.
Кынаттар: Хоһооннор уонна поэмалар. — Дь., 1959.
Араҥас сулус: Остуруйалар. — Дь., 1960.
Күн хайата: Хоһоонунан роман. — Дь., 1962.
Пальмалаах кытыллар: Улахан саастаах оскуола оҕолоругар. Хоһооннор. — Дь., 1963.
Маҥнайгы кыымнар: Поэма. — Дь., 1964.
Лирика: Хоһооннор хомуурунньуктара. — Дь., 1965.
Ягель в инее: Стихи и поэма. — М., 1966.
Ыам ыйын халлаана: Пьесалар. — Дь., 1966.
Сардаана: Улахан саастаах оскуола оҕолоругар хоһооннор. — Дь., 1967.
Ытыс дьэдьэн: Хоһооннор, поэмалар. — Дь., 1968.
Тоҕус халлаан анныгар: Хоһооннор. — Дь., 1970.
Мин эһигини таптыыбын: Сэһэн. — Дь., 1971.
Письмена на бивне мамонта: Стихи. — М.,1972.
Серебряное стремя. Утро Лены: Драмы, поэмы 2 ч., в 9 картинах. — М., 1973.
Өлүөнэ хоптолоро: Хоһооннор. — Дь., 1973.
Ищу волшебный подснежник. — М.,1974.
Үрүҥ көмүс иҥэһэ: Хоһоонунан драмалар. — Дь., 1974.
Сердце солдата: Пьеса в 2-х ч., картинах с эпилогом. — М.,1976.
Ийэ буор: Поэма, хоһооннор. — Дь., 1976.

Чайки над Леной: Книга стихотворений. — М.,1976.
Хара кыталык: Роман бастакы кинигэтэ. — Дь., 1977.
Эһэкээн үөһэ: Сэһэн. — Дь., 1978.
Өксөкүлээх сэргэ: Хоһооннор. — Дь., 1979.
Серебряное стремя: Стихи. — М.,1979.
Түөрт саҕах: Хоһоонунан роман, поэмалар. — Дь., 1980.
Драмалар. — Дь., 1981.
Харса суох хампаадай: Кыра саастаах оҕолорго. — Дь., 1981.
Священный огонь: Поэмы. — М., 1981.
Хара кыталык: роман иккис кинигэтэ. — Дь., 1982.
Черный стерх: Роман. — М., 1984.
Тохсунньу харыйата: Сонеттар, поэмалар. — Дь., 1984.
Олорор мутуккун кэрдимэ: Сэһэн. — Дь., 1986.
Хара кыталык: Роман үһүс кинигэтэ. — Дь., 1987.
Айан аартыктара: Поэмалар. — Дь., 1989.
Стихотворения и поэмы. — М., 1990.
Черный стерх: Роман. — М., 1990.
Месть шамана: Последнее камлание. Романы. — М., 1992.
Ытык дабатыы: Хоһооннор, поэма. — Дь., 1992.
Иэйэхсити кэлэтии: 1-кы кинигэ. — Дь., 1993.
Үһүс харах: Роман-поэма. — Дь., 1999.
Таптал чуумпу тыллара: хоһооннор. — Дьокуускай (Якутск): Бичик, 2012. — 102, [1] с.
Хара кыталык: роман. — Дьокуускай (Якутск): Бичик, 2012. — 909, [2] с.

Кини туһунан

Сивцев В. Т. Кындыл Уйбаан: Күн хайатын сарыала. — Дь., 1999. — С. 47—52.
Сивцев В. Т. Треугольник поэзии: [О кн. И. Гоголева «Ягель в инее»] / / Соц. Якутия. — 1967. — 13 мая.

Быһаарыылар

Ылыллыбыт сирэ

Большая советская энциклопедия
Писатели Якутии
Күн хайатын сарыала / Хомуйан оҥордулар: И. Е. Томскай, В. Т. Сивцев. — Дь., 1999. — 528 с.

Сигэлэр

Якутский Государственный Музей имени П. А. Ойунского
«Театр Кындыла» — Газета «Якутия» от 04.10.2011 № 183
«Кындыл театра». Сайт «Уххан сирэ»
Семья Гоголевых — созвездие талантов Архыыптаммыт 2015, Алтынньы 27 күнүгэр.
С. Е. Ноева «Поэтика времени и пространства в произведениях И. М. Гоголева — Кындыл» — монография.
Е. Сидорова. Иван Гоголев — Кындыл. — Журнал «Полярная звезда» — 2010. — № 1.

[uhhan-1] 1,0 ^1,1 Кындыл театра

[theatre-2] 2,0 ^2,1 Саха Академический Театр им. П. А. Ойунского Архыыптаммыт 2020, Балаҕан ыйын 21 күнүгэр.

[3] Государственнай театр оперы и балета имени Д. К. Сивцева — Суоруна Омоллоона: Опера

[4] Чочу орто оскуолата: Оскуола историята

[5] Официальный сайт администрации МО «Город Вилюйск»: В Вилюйске прошли мероприятия, посвященные 80-летию Ивана Михайловича Гоголева-Кындыл

[6] Официальный информационный портал Республики Саха (Якутия): Почетные граждане Вилюйского улуса

[family-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 ^7,4 Семья Гоголевых — созвездие талантов Архыыптаммыт 2015, Алтынньы 27 күнүгэр.

[8] Официальный сайт Правительства Республики Саха (Якутия): Министр образования — Владимиров Афанасий Семёнович Архыыптаммыт 2013, Атырдьах ыйын 2 күнүгэр.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]