1933

1933 сыл.

Түбэлтэлэр

Тохсунньу

• Тохсунньу 3 — ЯЦИК Президиума Дьокуускайга 100 киһини бастакы кууруска үөрэтэр пединститут тэрийэр туһунан быһаарыы ылбыт. Ол эрээри былааннаммытын курдук ол күһүн институту арыйар табыллыбатах, нөҥүө сылыгар алтынньыга эрэ аһыллыбыта, үөрэх алтынньы 8 күнүгэр саҕаламмыта.
• Тохсунньу 6 — Олег Макаров — сэбиэскэй космонавт, икки төгүллээх Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, Дьокуускай куорат ытык киһитэ (1977).
• Тохсунньу 15 — Саха национальнай байыаннай учуулуссатын (ЯНВШ) 6 курсаана Дьокуускайтан Хабаровскайга диэри хайыһарынан аттаммыттар, ол күн сарсыарда салгын тэмпэрэтиирэтэ -55 °С турбут. Айан кистэлэҥ эбит. Хайыһардьыттар хотугу кыраайга саллаат таҥаһа-саба тымныыны төһө тулуйар кыахтааҕын, ытар сэп-сэбиргэл тымныыга хайдах үлэлиирин, уустук айаҥҥа күннээҕи аһылык нуормата төһө буоларын уонна хайыһары, сааны-саадаҕы табыгастаахтык хайдах туттуохха сөбүн билээри айаннаабыттар. Хабаровскайга диэри 58 күн устата күҥҥэ ортотунан 45—59 км баран, кулун тутар 15 күнүгэр этэҥҥэ биэтэккэ тиийбиттэр. Уһук Илиннээҕи аармыйа хамаандыссайа Василий Блюхер бу бохуот ситиһиилээхтик түмүктэммитин кэннэ хас биирдиилэригэр Махтал сурук туттарбыта уонна бинтиэпкэ бэлэхтээбитэ.
• Тохсунньу 30 — Германия бэрэсидьиэнэ Гинденбург Адольф Гитлеры канцлерынан анаабыт, нацистар былааска кэлбиттэр.

Олунньу

• Олунньу 3 — Адольф Гитлер Үһүс рейх тас бэлиитикэтин сүрүн соругунан ньиэмэстэр олорор эйгэлэрин Илин Европа суотугар кэҥэтии буолар диэн биллэрбит.
• Олунньу 6 — Өймөкөөн метео ыстаансыйата (1929 с. төрүттэммит) Саха сиригэр саамай намыһах температураны бэлиэтээбит — −67,7°С. Бу иннинэ 1926 с. геолог Сергей Обручев, Черскэй сиһигэр баран иһэн Өймөкөөн Томторугар −71,2°С буолуон сөп диэн бэйэтин күннүгэр суруйбут. Ол эрээри кээмэйдээбитин туһунан атын докумуон хаалбатах буолан, бу билиниллибэт.
• Олунньу 27 — Берлиҥҥэ Рейхстаг умайбыт. Бу кэмнэ Германияҕа Рейхстагка быыбар айдаана буола турбут, онно нацистар коммунистары утары киирсибитэр. Баһаарга коммунист Маринус ван дер Люббе буруйдаммыт, ол кэнниттэн Хомуньуус баартыйата бобуллубут.

Кулун тутар

• Кулун тутар 5 — Германияҕа быыбарга нацистар партиялара кыайбыт.
• Кулун тутар 6 — Улуу депрессия: АХШ бэрэсидьиэнэ Франклин Д. Рузвельт «баан уоппускатын» биллэрэн, АХШ бааннарын барыларын сабан кэбиспит, үп хамсааһынан тохтоппут.
• Кулун тутар 15 — Саха национальнай байыаннай учуулуссатын (ЯНВШ) 6 курсаана хайыһарынан тохсунньу 15 күнүттэн 58 күн устата айаннаан Дьокуускайтан Хабаровскайга тиийбиттэр. Айан кистэлэҥ этэ. Хайыһардьыттар хотугу дойдуга саллаат таҥаһа-саба тымныыны төһө тулуйар кыахтааҕын, ытар сэп-сэбиргэл тымныыга хайдах үлэлиирин, уустук айаҥҥа күннээҕи аһылык нуормата төһө буоларын уонна хайыһары, сааны-саадаҕы табыгастаахтык хайдах туттуохха сөбүн билэр соруктаахтар этэ. Уһук Илиннээҕи аармыйа хамаандыссайа Василий Блюхер бу бохуот ситиһиилээхтик түмүктэммитин кэннэ хас биирдиилэригэр Махтал сурук туттарбыта уонна бинтиэпкэ бэлэхтээбитэ.
• Кулун тутар 18 — Саха сириттэн 8 хайыһардьыт Дьокуускайтан Иркутскайга диэри айаннара түмүктэммит. Старт тохсунньу 6 күнүгэр «Динамо» стадионун таһыгар бэриллибитэ. Күҥҥэ ортотунан 45—50 км бараннар, 72 күн устата хайыһардьыттар 3000 км, онтон 56-тын хайыһарынан барбыттара бэлиэтэммит. Москубаттан кэлбит телеграммаҕа «Динамо түмсүү киин сэбиэтэ хоһуун «динамовецтары» туруоруллубут сыалы ситиспиккитинэн эҕэрдэлиир» диэн суруллубут.
• Кулун тутар 20 — Өлүөхүмэ бастакы хаһыата "Колхозтаах" тахсыбыт. Бу улуус сахалыы хаһыаттарыгар үһүс хаһыат этэ (бастакылар Бүлүүгэ уонна Чурапчыга тахсыбыттара).

Муус устар

• Муус устар 1 — соторутааҕыта рейхстаагка талыллыбыт нацистар Юлиус Штрейхер ыйыытынан-кэрдиитинэн дьэбириэйдэр бас билэр тэрилтэлэрин, маҕаһыыннарын бойкуоттаабыттар, бу Германияҕа тэрээһиннээх антисемиттыы дьайыылартан бастакылара этэ.

• Муус устар 3 — сэбиэскэй хирург Юрий Юрьевич Вороной Херсоҥҥа аан дойдуга бастакынан өлбүт киһи бүөрүн тыыннаах киһиэхэ көһөрөн олордубут.

• Муус устар 5 — Аммаҕа улуус хаһыатын бастакы нүөмэрэ тахсыбыт ("Социализм тутуутугар" диэн ааттааҕа).

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 10 — Германияҕа нацистар маассабай кинигэ уоттаһыннарын тэрийбиттэр.
• Ыам ыйын 17 — Германияҕа забастовкалыыр бобуллубут.
• Ыам ыйын 27 — Уолт Дисней хампаанньата «Үс сибиинньэ оҕото» диэн ойуулугу таһаарбыт.

Бэс ыйа

• Сайын — Пеледуйга аал оҥорор верфь тутуута саҕаламмыт.
• Балаҕан ыйын 12 — Тиксиигэ Хоту муора уу суолунан Германияҕа оҥоһуллубут «Первая Пятилетка» диэн аал устан кэлбит.
• Бэс ыйын 28 — Москубаҕа сыгааннары тутан хаайыы уонна атын сиргэ көһөрүү саҕаламмыта (5 эшелонунан 5470 киһини Арҕаа Сибииргэ депортациялаабыттара).

От ыйа

• От ыйын 11 — Наркотик хонтуруолугар дойдулар ыыкардыларынааҕы конвенция сокуоннай буолбут. Кэлин 1961 сыллаахха ХНТ кэмпириэнсийэтигэр Наркотиктарга биир кэлим конвенциянан солбуллубута.

Алтынньы

• Алтынньы 17 — Альберт Эйнштейн АХШ-га нацистыы Германияттан күрээн тиийбит.
• Алтынньы 29 — Алдан оройуонугар Лебединай рудник үлэҕэ киирбит.

Сэтинньи

• Сэтинньи 12 — Германия Түмэнигэр быыбар түмүгэр 92% куолаһы нацистар баартыйалара ылбыт.

Ахсынньы

• Ахсынньы 5 — Саха АССР Совнаркома «Дьокуускайга уу ситимин тутарга» диэн быһаарыы ылбыт.
• Ахсынньы 5 — АХШ-ка 14 сыллаах дойду үрдүнэн арыгы бобуута көтүрүллүбүт. Ол эрээри элбэх штат, резервация, уокурук уонна куорат арыгыны хааччахтааһыны хаалларбыттара.
• Ахсынньы 28 — Степан Гоголев (1896 с.т.), Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта.

Төрөөбүттэр

• Васильева Пелагея Васильевна — Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала, тыыл уонна педагогика үлэтин бэтэрээнэ.

• Тохсунньу 19 — Василий Стрекаловскай — өрөспүүбүлүкэ прокуратуратын бэтэрээнэ, Норуоттар Доҕордоһууларын уордьанын кавалера (1982).

• Кулун тутар 3 — Кузьмина Анна Ивановна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа, драма уонна киинэ артыыһа.
• Кулун тутар 10 — Волков Николай Николаевич, Россия суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, педагогика билимнэрин кандидата, Россия уонна Саха Сирин үтүөлээх тренерэ.
• Муус устар 25 — Захаров Петр Алексеевич, скульптор.
• Муус устар 27 — Федоров Василий Игнатьевич, устуоруйа билимин дуоктара.
• Ыам ыйын 1 — Третьяков Май Саввич, саха биллиилээх тутааччыта, РСФСР үтүөлээх тутааччыта.
• Ыам ыйын 12 — Максимов Дмитрий Кузьмич (1933—1995), искусствоведение кандидата.

• Ыам ыйын 15 — Сулҕаччы Бабаҕатыгар Оҕо Мэҥэтэ алааска холкуостаах кэргэнигэр саха эстрадатын бастакы үҥкүүһүттэритттэн биирдэстэрэ Дмитрий Неустроев.

• Бэс ыйын 22 — Ефремов Прокопий Елисеевич (1933—1992), саха уонна долган фольклорыгар специалист.

• От ыйын 18 — бэйиэт Евгений Евтушенко.
• От ыйын 22 — Прокопий Ефремов (20.01.1992 өлб.) — саха фольклорун чинчийээччи, дулгаан фольклорун хомуйбут тарбахха баттанар дьонтон биирдэстэрэ, ССРС билимнэрин Академиятын Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнэ. 1965 сыллаахха Государственнай антирелигиознай издательство архыыбыгар (Москуба) Гавриил Ксенофонтов «Эллэйадатын» булбуттаах.

• Атырдьах ыйын 2 — Долгунов Василий Софронович, РФ уонна Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, педагогика билимнэрин кандидата.
• Атырдьах ыйын 20 — Дадаскинов Степан Егорович, РСФСР уонна Саха АССР култууратын үтүөлээх диэйэтэлэ, бэйиэт уонна прозаик.
• Балаҕан ыйын 26 — Алексеев Иван Гаврильевич, бэйиэт, драматург.
• Алтынньы 8 — Валерий Скрябин — 1962-1966 сылларга РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, тыыл, үлэ бэтэрээнэ. Амма улууһун уонна Абаҕа нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо.

• Алтынньы 23 — Бочаров Виктор Иванович — Социалистыы Үлэ Дьоруойа, техническэй билимнэр кандидаттара.
• Сэтинньи 14 — Слобожанин Николай Николаевич, Социалистыы Үлэ Дьоруойа.
• Ахсынньы 22 — Сивцев Василий Тарасович, поэт, литератураны ырытааччы, тылбаасчыт, РФ уонна СӨ култуураларын үтүөлээх үлэһитэ.
• Ахсынньы 28 — Сунтаар улууһун Илимнииригэр Александра Мохотчунова — саха биллэр хореограба, «Сарыал» үҥкүү бөлөҕүн тэрийээччитэ.

Өлбүттэр

• Гоголев Степан Филиппович — саха бастакы революционердарыттан биирдэстэрэ, бөдөҥ советскай салайааччы.
• Ахсынньы 22 — Черных-Якутский Петр Никодимович (1882—1933), поэт.
• Ахсынньы 28 — Гоголев Степан Филиппович (1896—1933), Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта.

• Бэс ыйын 20 — Клара Цеткин (1857 төр.), дьахталлар бырааптарын туруулаһааччы.