Таатта улууһа

Улуус
Таатта улууһа Таттинский улус
Гиэрбэтэ	Былааҕа
Дойду	Арассыыйа Арассыыйа
Регион	Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ
Улуус киинэ	Ытык-Күөл
Иһигэр киирэллэр	14 олохтоох тэриллии
Улуус баһылыга	Бурцев Айаал Семёнович
Иэнэ	18,3 тыһ. км²
Климата	тосту континентальнай
Олохтоох дьонун ахсаана • Чиҥэ • Омуктара • Конфессиялар	17 323 киһи 0,9 киһ./км² сахалар Таҥара итэҕэлэ
Олохтоохторун аата	таатталар

Официальнай ситим-сир

Таатта диэн Саха Сирин улууһа. Административнай киинэ — Ытык-Күөл. Кулун тутар 25 күн 1930 сылтан төрүттэммитэ. Сирин иэнэ 19,0 〖км〗^(2 ). Киһитин ахсаана 16,3 тыһ. киһи(2016). Киһи ортоку олорор сааһа 30 саас. Таатта улууһа саамай тапталлаах уонна ытык сирим. Бу дойду кэрэ айылҕалаах сир, урут-уруккаттан олоҥхоһуттарынан, уус дьоннорунан биллэрэ.

Демография

Биэрэпис ыытыллыбыт сыллырга уонна 2007 сылга нэһилиэнньэ ахсаана

Администрацияларынан араарыы

Улуус иһинээҕитэ
#	Нэһилиэктэр	Кииннэрэ	Кыра сэлиэнньэлэр	Улуус кииниттэн, км	Почта индексэ	Олохтоох дьон ахсаана (2007 сыл)
1	Таатта	Ытык-Күөл, улуус киинэ		0		6952
2	Октябрьскай	Чөркөөх		33		1243
3	Орто-Амма	Харбалаах		46		1197
4	Алдан	Булуҥ		90		1180
5	Баайаҕа	Томтор		60		1044
6	Дьохсоҕон	Боробул	Даккы	10		1036
7	Игидэй	Дэбдиргэ		52		831
8	Тыараһа	Кыйы		45		760
9	Амма	Чычымах		60		746
10	Дьүлэй	Туора-Күөл		35		654
11	Уолба	Уолба		33		530
12	Уус-Амма	Чымнаайы		60		520
13	Хара-Алдан	Хара-Алдан		150		290
14	Даайа-Аммата	Даайа-Аммата		78		219
	Барыта					17 202

Устуоруйата

Таатта, Нохуу, Баайаҕа үрэхтэри, Амма, Алдан өрүстэри баһылааһынтан, территорията быһаарыллан тэриллибит. Сыыйа Таатта сиригэр боотур уустар, баайаҕантайдар, игидэйдэр кэлэн олохсуйбуттар. Олохтоохтор «аҕа ууһа» уонна «ийэ ууһа», баайдар-дьадаҥылар диэн арахсан олорбуттар. Таатта дьоно урут-уруккуттан тимир, мас уустарынан биллэллэрэ. Ол курдук Уус Килэпиир, Уус Кылачыыс, Уус Никииппэр, Уус Торопуун, Уус Уоһук уонна да атыттар.

1630 сыллаахха Алданҥа нуучча бастакы сир арыйааччылара баар буолбуттар. 17-с үйэҕэ Таатта сиригэр дьаһааҕы хомуйуу айдаана суох ааспыта. Бас билии сыһыанын толоруу быраап ирдэбилигэр тирэҕирбитэ. Ити кэмҥэ атыы-тутуу сыһыана сайдыбыта, нүөлсүтүүлээх сир оҥоруутугар олохтоох дьону үөрэппиттэрэ, сиринэн уонна өрүһүнэн сырыы аһыллыбыта. Таатта территориятынан саҥа сири арыйааччылар, научнай чинчийээччилэр Д. Копылов, С. Дежнёв уонна Камчатскай экспедиция чинчийээччилэрэ Г. Майдель, И. Черский, В. Беринг ааспыттара.

18-с үйэҕэ Таатта улууһугар православие киэҥник тарҕанан, норуот олоҕор-дьаһаҕар дириҥник киирбитэ. Элбэх часовня, таҥара дьиэтэ тутуллубута. Билигин ол таҥара дьиэлэриттэн Чөркөөх уонна Чычымах диэн дэриэбинэлэргэ ордон хаалбыттар.

1912 сыл ахсынньы ый 8 күнүгэр Дьокуускай уобалаһынааҕы управление 416-с нүөмэрдээх быhаарыытынан 1913 сыл тохсунньу ый бастакы күнүттэн Боотуруускай улууhу Таатта уонна Боотурускай диэн 12-лии нэһилиэктээх улуустарга араарбыттар. Губернатор бирикээhинэн 1913 сыл тохсунньу ыйын 2-с күнүттэн улуус аҕа баhылыгынан И. Е. Кулаковскай - Оонньуулаах Уйбаан анаммыта. Улуус киининэн Чөркөөх нэhилиэгэ буолбута. ЯЦИК дэкириэтигэр олоҕуран 1930 сыл кулун тутар 25 күнүттэн Ытык-Күөл кииннээх Таатта оройуона тэриллибитэ. 1960 сыл олунньу бастакы күнүттэн Таатта уонна Чурапчы оройуона холбоһуллан саҥа Алексеевскай оройуон үөскээбитэ. 1965 сыл тохсунньу 27 күнүттэн икки оройуону төттөрү араарбыттара, Таатта оройуонун аатын Алексеевскай оройуон диэҥҥэ уларыппыттара.

РСФСР Президиумун Верховнай Сэбиэтин укааhынан 1990 сыл атырдьах ыйын алтыс күнүттэн урукку бэйэтин аатыгар уларыйан Таатта оройуона буолбута.

Экономиката

Улуус экономикатыгар сүрүн оруолу сылгы-сүөһү ииттии, үүт-эт астааһын ылар. Оҕуруот аһа, хортуоска, бурдук үүннэрэллэр. Улууска коллективнай тэрилтэлэр, агрофирмалар, бааhынай хаһаайыстыбалар, олохтоох бородууксуйаны оҥорор тэрилтэлэр бааллар.

Уопсай тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт сир 86.2 га, итинтэн от оттуур сирэ 47,6% ылар, мэччирэҥ сир 44,4% ылар, бааhына 4,3% ылар, оhорбо 3,7% сири ылар. Бааhыналар нэhилиэктэринэн арахсаллар. Таатта улууhугар таас чох хостуур сир баар. 1963 сылтан И.В.Николаев салайыытынан Харбалаах диэн агро-бөhүөлэк тутуута саҕаламмыта. 1967 сылтан саҕалаан таас чох хостоон улууhу уонна аттынааҕы улуустары таас чоҕунан хааччыйар. Сылга хостонор чоҕо 85-90 тыh.т.

Бала5ан ыйын 12 күнүгэр 2014 сылга СПК «Таатта» үүтү уларытан таhаарарга саҥа аныгы комбинат арыллыыта буолбута. Бырайыак уопсай сыаната 246 мөл.солкуобайы ылбыт. Биир сыл буолан баран улуус киинигэр төрдүс көлүөнэ (4G) мобильнай интернет холбонуллубута. 2016 сыл сайыныгар Таатта улууһа 100 сааһа туоларынан сибээстээн, улуус ыһыаҕар оптоволоконнай ситим киллэриллибитэ Улууска көмө эйгэтэ сайдан иһэр. 3 сыл устата хас даҕаны аныгы сынньалаҥ эргиэн киинэ арыллыбыта: ТЦ «Алдаана», ТЦ «Махтал»,ТЦ «Таатта маркет», ТЦ «Экономь» уо.д.а. Өссө да эргиэн-тутуу өттүнэн сайда турар^[1].

Үөрэҕирии

Сүрүн ыстатыйа: Таатта улууһун үөрэх тэрилтэлэрэ

Таатта улууһун биллиилээх дьоно

Суорун Омоллоон (Сивцев Дмитрий Кононович) (1906—2005) — Социалистическай Үлэ Геройа, саха норуодунай суруйааччыта.

Петров Дмитрий Ананьевич (1921—1971) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Албан аат уордьан толору кавалера.

Неустроев Николай Денисович (1895—1929) — саха литературатын төрүттэспит суруйааччылартан биирдэстэрэ, драматург уонна прозаик.

Егорова Анна Ивановна (1915—1995) — саха биллиилээх ырыаһыта, РСФСР норуодунай артыыһа, Саха АССР норуодунай артыыһа.

Эртюков Иннокентий Илларионович (1916—1991) — поэт, тылбаасчыт.

Тарбахов Иннокентий Иннокентьевич (1944 төр.) — биллиилээх асчыт, «Тыгын Дархан» ресторан шеф-повара.

Андросов Данил (2005 төр.) - Чэпчэки атлетикаҕа орто саастаах оҕолордорго элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ. Мординов аатынан лицей 9 кылаас үөрэнээччитэ. Таатта улууһугар саамай түргэн киһи.

Мандар Уус (1945)

Быһаарыылар

↑ “Иллюстрированный атлас Республики Саха: новейшие карты, цифры, факты” / [авт.колл.:С.К.Аржакова(науч. рук.), В.И.Пестерев, В.М.Лыткин и др.], - Якутск : Бичик, 2012 - 232 с. Бэйэ тылбааһа.