Иһинээҕитигэр көс

Үөһээ Дьааҥы улууһа

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Үөһээ Дьааҥы улууһа
Верхоянский улус
Гиэрбэтэ
Былааҕа
Дойду  Арассыыйа Арассыыйа
Регион  Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ
Улуус киинэ  Баатаҕай
 Үөһээ Дьааҥы
Иһигэр киирэллэр  17 олохтоох тэриллии
Улуус баһылыга  Чириков Гаврил Ильич
Улуус буолуута  1930 с.
Иэнэ  137428,06 км²
Климата  тосту-конт
Олохтоох дьонун ахсаана
 • Чиҥэ
 • Омуктара
 11,4 тыһ. киһи
 0,08 киһ./км²
 саха, нуучча, эбээн
Олохтоохторун аата  дьааҥылар
Үөһээ Дьааҥы улууһа Саха Сирин каартатыгар
Кэм зоната  MSK+7 (UTC+10, сайын UTC+11)

Үөһээ Дьааҥы улууһаДьааҥы өрүс уонна кини салааларын сүнньүгэр сытар нэһилиэктэрдээх, Саха сиригэр суолталаах улуус. Киинэ - Баатаҕай бөһүөлэгэ.

Улуус иэнэ — 134,1 тыһ. км². Саха сирин арктика өттүгэр киирэр. Ыксалаһар улуустара илин өттүэгэр Муома улууһа, соҕуруулуу-илин — Томпо улууһа, соҕуруулуу-арҕаа — Кэбээйи улууһа, арҕаа — Эбээн-Бытантай улууһа, хотугулуу-арҕаа — Булуҥ улууһа уонна хоту, хотугулуу-илин — Усуйаана улууһа.

Улуус соҕуруу уонна киин өттүгэр Дьааҥы дьапталҕата, хотугулуу-арҕаа өттүгэр — Кулар сис хайа, илин — Черскэй сис хайата тайаан сытар. Улуус үгүс өттүн Дьааҥы өрүс уонна кини салаалара, Адыаччы (биир сүрүнэ) уонна Туостаах үрэхтэрэ ылаллар.

Дьааҥы өрүс орто сүнньүгэр (х.к.68°) 47 тыһ. сыллааҕынан биллэр верхнепалеолитическай стоянка баар (Бунге-Толля, 1885)[1].

Айылҕата

салгына — субарктическай, тосту континентальнай. Орто температура тохсунньуга −38 °C…−48 °C, от ыйыгар +15 °C…+17 °C. Сөҥүү түһүүтэ сылга 150 мм 300 мм диэри.

Салгын саамай тымныйа сылдьыыта (−67,8 °C) 1892 сыл олунньу ыйыгар Верхоянскай куоракка бэлиэтэммитэ.[2] Верхоянскай куораты ол иһин Сир Саарын Хотугу өттүн Тымныы чыпчаала диэн ааттыыллар.

Верхоянскай куоракка, Баатаҕайга уонна Эһэ-Хайаҕа улуус дьонун 43,67% олорор.

Омугун туруга

2002 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн: саха — 9599 киһи (70,24 %), нуучча — 2756 киһи (20,17 %), украинец — 403 киһи (2,95 %), эбээн — 376 киһи (2,75 %), атын омук — 532 киһи (3,89 %).

Администрацияларынан араарыы

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
# Нэһилиэктэр Кииннэрэ Кыра бөһүөлэктэр Иэнэ Почта

индекса

Олохтоохторун

ахсаана

(2018 сыл)

1 Верхоянскай Верхоянскай куорат 1 25 678530 1122
2 Баатаҕай Баатаҕай 3 11 678500 3653
3 Эһэ-Хайа Эһэ-Хайа 1 3 678515 188
4 Адыаччы Бөтөҥкөс 3 5666 678505 904
5 Арыылаах Бала 2 3516 678526 505
6 Бабушкинскай Боронук 2 5417 678530 345
7 Барылас Барылас 1 6750 678527 105
8 Боруулаах Томтор 2 18930 678510 709
9 Дулҕалаах Томтор 1 5931 678525 285
10 Сартаҥ Үҥкүр 2 12139 678527 511
11 Остуолба Остуолба 1 1898 678500 294
12 Суордаах Суордаах 1 9237 678511 351
13 Табалаах Улахан-Күөл 2 26993 678504 984
14 Чөрүмчэ Чөрүмчэ 2 13654 678522 229
15 Эҥэ Сайдыы 2 21828 678521 609
16 Элгэс Хайыһардаах 1 3683 678522 364
17 Янскай Үөттээх 2 1747 678500 194
Барыта 29 134,1 тыһ.км² 11352
Промышленность

Улууска сир баайа хорҕолдьун, сурьма, кыһыл көмүс, үрүҥ көмүс, вольфрам, алтан, о.д.а. хостонор. Сэбиэскэй кэмҥэ манна Баатаҕай уонна Эһэ Хайа чугаһыгар хорҕолдьуну хостооһун күүскэ ыытыллыбыта (ол иһигэр Көстөргө эмиэ), Лазоҕа кыһыл көмүс хостоно сылдьыбыта. 1990-с сылларга годы сир баайын хостооһун барыта кэриэтэ тохтообута. 2001 сыллаахха Лазо[3] дэриэбинэ сабыллыбыта, в 2003 сыллаахха Эһэ Хайа бөһүөлэги сабар туһунан былаан көрүллүбүтэ эрээри, олоххо киирбэтэҕэ[4].

Кэлиҥҥи сылларга сир баайын хостооһун саҥа биэтэгэ саҕаланна, билигин улууска:

  • көмүс байдаах Сентачан — Россияҕа биир саамай бөдөҥ, 1990-с сылларга анаан тохтотуллубута. Билигин «Звезда» ХЭТ чөлүгэр түһэрии үлэтин түмүктээн, көмүһү хостооһун бара турар.
  • көмүс баайдаах Күчүс — Саха сиригэр биир саамай бөдөҥ. «Полюс Золото» ХЭТ манна чинчийии үлэтин ыыта сылдьар.
  • Прогноз — үрдүк хаачыстыбалаах үрүҥ көмүс баар сирэ.
Тыа хаһаайыстыбата

Улуус билиҥҥи сайдыытын уонна уратытын кытта быһаччы ситимнээх. Тыа хаһаайыстыбата сүнньүнэн ынах сүөһүнү, сылгыны, табаны уонна күндү түүлээҕи иитии.


Үөһээ Дьааҥыттан төрүттээх биллэр дьон

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Ефимов Георгий Семенович (1892— ? ) — саха бастакы юристарыттан биирдэстэрэ, Саха АССР бастакы Конституциятын оҥорууга хамыыһыйа чилиэнэ.
Ефимов Моисей Дмитриевич (06.08.1927—14.11.2010) — саха норуодунай бэйиэтэ.
Томская Дария Андреевна-Чайка (1913) — ийэ олоҥхоһут.