1928

1928 сыл.

Туох буолбута

Хаһан буолбута чопчуланыахтаах

• «Тус-Балык» диэн рыбопромышленнай трест тэриллибит.

Тохсунньу

• Тохсунньу — Ньурбаҕа мэлиэһэ уонна электростанция үлэҕэ киирбиттэр.
• Тохсунньу 18 — Михаил Артемьев этэрээтэ билиҥҥи Уус-Майа улууһун Петропавловскай сэлиэнньэтиттэн үс биэрэстэлээх сиргэ тохтообут. Манна ОГПУ хаайыытыгар сытар Павел Ксенофонтов эйэлэһэргэ ыҥырар суругун кыһыллартан туппуттар. Уонна хоруйдарыгар суруйбуттар: "Хааны тоҕуохпутун баҕарбаппыт, кэпсэтэртэн батыммаппыт".
• Тохсунньу 20 — Дьокуускайы Илин Хаҥалас улууһун кытта холбуур төлөппүөн ситимэ тутуллубут.
• Тохсунньу 21 — ЦИК «Саха АССР оройуоннааһынын принцибин туһунан» диэн уураах ылбыт. Түөрт степеннээх "өрөспүүбүлүкэ-уокурук-оройуон-нэһилиэк" салайыы систиэмэтин оннугар үс степеннээх "өрөспүүбүлүкэ-оройуон-нэһилиэк" систиэмэҕэ көһөргө ыйыллыбыт.
• Тохсунньу 31 — Лев Троцкай Алма-Атааҕа көскө ыытыллыбыт.

Олунньу

• Олунньу — Булуҥҥа радиотелефоннай станция үлэҕэ киирэн куораты кытта сибээс олохтоммут. Ол туһунан Булуҥ уокуругун исполкомун бэрэстээтэлэ Иван Торгенсен "Автономная Якутия" хаһыакка биллэрбит.
• Олунньу 5 — D витамин бастакытын синтезтэнэн оҥоһуллубут.

• Олунньу 10 — Конфедералистар хамсааһыннарын силиэстийэлии БКП(б) Киин Кэмитиэтин анал хамыыһыйата сыарҕанан Дьокуускайга кэлбит. Хамыыһыйаҕа БКСК бэрэстээтэлин солбуйааччы Ян Полуян, ОГПУ Анал салаатын салайааччыта Сергей Пузицкай, БКП(б)КК бэрэстэбиитэлэ Александр Асаткин уонна ОГПУ силиэдэбэтэллэрэ бааллар эбит. Бу хамыыһыйа кэлбитин кэннэ саха бастыҥ дьонугар ыар күннэр үүммүттэр. Архыып матырыйааллара көрдөрөллөрүнэн, уопсайа 289 киһи сууттаммакка эрэ холуобунай дьыалаҕа эриллибит, олортон 130-та ытыллыбыт, элбэх киһи лааҕырга уонна түрмэ хаайыытыгар ыытыллыбыт. Ытыллыбыт дьон өлүктэрэ сайын өрүскэ дагдайан тахсыбыттара биллэр. Онтон хамыыһыйа салайааччылара Полуян, Пузицкай, Асаткин 1937 сыллаахха бэйэлэрэ репрессияҕэ түбэһэн ытыллыбыттара.

Кулун тутар

• Кулун тутар 16 — олунньуга — кулун тутарга Дьокуускайга БСК(б)П Саха уобаластааҕы кэмитиэтин бүрүөтүн үлэтин бэрэбиэркэлээһиҥҥэ Полуян, Асаткин, Пузицкай сас­таап­таах хамыыһыйа үлэтин тумүктэрин обкуом пленумугар дьүүллэспиттэрэ. Саха сиринээҕи обкуом үлэтин уҥа оп­пор­тунуустуу курдук көрдөрбүт Полуян хамыыһыйатын өрөсүлүүссүйэтин ба­ры­лын ута­ры куоластаабыт Степан Васильев обкуом лииньийэтэ БСК(б)П XII сийиэһин уонна БСК(б)П КК иһинэн IV национальнай сүбэ мунньах быһаарыыларыгар сөп тү­бэ­һэ­рин дакаас­тыы сатаабыта, ону ааһан 1928 сыл бэс ыйыгар хамыыһыйа дакылаатын сүн­ньүнэн альтернативнай хос дакылааты БСК(б)П КК оргбүрүөтүн мунньаҕар оҥор­бута. Ол иһин Я.Полуян хамыыһыйата маассаҕа сабыдыаллааһыннарыттан сэ­рэхэдийэн М. Аммосовы, Ис. Бараховы, С. Васильевы Москубаҕа «төттөрү ыҥыр­та­ран ылар» наадалаах диэн аахпыта.
• Кулун тутар 26 — ССРС Совнаркома холуонньа-хаайыылары элбэтэр туһунан уураах таһаарбыт.
• Кулун тутар 27 — Конфедералистар хамсааһыннарын хам баттааһын кэмигэр 24 «бандьыыт» холуобунай дьыалата көрүллүбүт. Ол түмүгэр 20 киһи сууттаммакка эрэ бириигэбэрдэнэн расстрелламмыттар — Павел Ксенофонтов, Михаил Артемьев уонна да атыттар.

Муус устар

• Муус устар — Ньурбаҕа маҥнайгы трактор кэлбит.

• Муус устар 1 — Муус устар ыйыгар Ньурбаҕа маҥнайгы тыраахтар кэлбит.
• Муус устар 19 — Ааҥыл тылын Оксфордааҕы тылдьытын бастакы таһаарыыта түмүктэммит.

• Муус устар 23 — Саха суругун-бичигин Кэмитиэтэ ЯЦИК Президиумун иһинэн тэриллибит. Былатыан Ойуунускай бэрэстээтэлинэн анаммыт, чилиэннэринэн Исидор Барахов, Алексей Иванов — Күндэ, Семен Донской-2, уонна Кузьма Гаврилов буолбуттар. Хамыыһыйа (кэмитиэт) атын түүр алпабыыттарын кытта дьүөрэлэһиини ситиһиэхтээх, орфографияны быһаарыахтаах уонна биэс сыллаах саҥа сурукка-бичиккэ киирии бырагырааматын оҥоруохтаах эбит.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 17 — Тохсус олимпиада Амстердаамҥа саҕаламмыт. 46 дойду кыттыбыт.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 2 — Саха сирин ВКП(б) обкомун бюрота «Саха омук» уопсастыбаны бобор туһунан уураах ылыммыт. Бобуу төрүөтүнэн уопсастыбаҕа «сэбиэттэри утарар дьон» (антисоветские элементы) киирэллэрэ, оттон салалтатыгар «омугумсук интэлигиэннэр» (националистически настроенная интеллигенция) киирэллэрэ буолбут. Бу дьиҥнээх төрүөтүнэн Павел Ксенофонтов уонна Михаил Артемьев бастаанньалыыр этэрээттэрин утары охсуһуу содула этэ.

• Бэс ыйын 4 — Халыма тардыытыгар көмүһү булуу кыттыылааҕа, геолог Юрий Билибин эспэдииссийэтин борохуота билиҥҥи Магадаан уобалаһыгар киирэр Ола диэн балыксыттар бөһүөлэктэрин кытылыгар тиксибит. Дворяннартан төрүттээх. Сталин бириэмийэтин ылбыта (1946). Кини аатынан Чукоткаҕа куорат, Дьокуускайга уонна Магадааҥҥа уулуссалар, үс хайа сиһэ (ол иһигэр биирэ Саха сиригэр), вулкан, билибинит уонна билибинскит таастар ааттаммыттара.
• Бэс ыйын 4 — Манчжурияны күүскэ сайыннарбыт, кэлин Кытай генералиссимуһа уонна бэрэсидьиэнэ диэн бэйэтин ааттаммыт баһылыгы Чжан Цзолини дьоппуон агеннара өлөрбүттэр (пуойаһын дэлби тэптэрэн).

• Бэс ыйын 11 — Украинаҕа Саха бастакы лүөччүгэ Өлүөхүмэ Кыыллааҕыттан төрүттээх Алексей Торговкин саахалга түбэһэн өлбүт.

• Бэс ыйын 20 — Москубаттан бастакы саха летчига Алексей Торговкин аала саахалланан өлбүтүн туһунан телеграмма кэлбит.
• Бэс ыйын 29 — Иркутскайтан Дьокуускайга үөрүүлээх быһыыга-майгыга бастакы көтөр аал кэлбит. 8 миэстэлээх "Моссовет" диэн ууга түһэр гидроплан Иркутскай - Жигалово - Усть-Кут - Киренскай - Бодойбо - Витим - Өлүөхүмэ - Дьокуускай холонон көрүү маршрутунан көтөн кэлбит. Мантан ыла регулярнай рейстэр саҕаламмыттар. Бу иннинэ Дьокуускайтан Москубаҕа айан ыйтан ордук, онтон саас суол алдьаннаҕына икки ыйтан ордук буолар эбит. Ол иһин Саха сирин салалтата көтөр аалынан сырыы аһылларын 1923 сыллаахтан ыла туруорсубут.
• Балаҕан ыйын 3 — ВЦИК Президиума Лаамы байҕал кытылын Саха АССР-га сыһыарыы туһунан ходатайствоҕа аккаас биэрбит.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 11 — "Правда" хаһыакка "О положении в Якутской организации" диэн ВКП(б) Киин кэмитиэтин уурааҕа тахсыбыт, өрөспүүбүлүкэ хомуньуустарын омугумсуйар интэлигиэнсийэни былааска таһааралларыгар буруйдаабыт. Бу уураах уонна ВКП(б) КК "Хомуньуус өрөбөлүүссүйэтэ" (Коммунистическая революция) сурунаалын 1927 сылллааҕы алтыс нүөмэригэр Аршаруни́ (дьиҥнээх араспаанньата Чинарьян) "Омугумсуйуу идеологиятын утары охсуһууга" (В борьбе с националистической идеологией) диэн ааттаах ыстатыйата Саха сирин салайааччыларын уонна суруйааччыларын омугумсуйууга буруйдааһын репрессиялыыр механизма саҕаламмыта.

Алтынньы

• Алтынньы 1 — Сэбиэскэй Сойууска бастакы биэс сыллаах былаан (пятилетка) саҕаламмыт. Бу былаан чэрчитинэн элбэх баараҕай бырайыактар олоххо киирэннэр аграрнай дойду индустриальнайга кубулуйбут.

• Алтынньы 12 — Саха АССР Совнаркома "Дьокуускайга тирии собуотун тутар туһунан" уураах ылыммыт.
• Алтынньы 12 — Бостоннааҕы оҕо балыыһатыгар аан бастаан "тимир тыҥа" туттуллубут: бэйэлэрэ сатаан тыыммат дьону тыыннарар аппараат. Киһини моонньугар тиийэ тимир капсулаҕа угаллара уонн ол капсула иһигэр салгын баттааһынын уларыталлара. Бу аппараат сүнньүнэн полиомиелитаабыт оҕолорго туттуллар этэ, кэлин полиомиелит суох буолбутун кэннэ туттуллубат буолбута.

Сэтинньи

• Сэтинньи 1 — Мустафа Кемал Ататүрк тус көҕүлээһининэн туурак тыла арабтыы алпыбыыттан латыынныы алпабыыкка көһөрүн туһунан сокуон ылыллыбыт. Аны биир ыйынан хаһыаттар, сурунааллар, киинэ субтитрдара, реклама, бэлиэлэр бары саҥа алпабыытынан суруллан саҕалыахтаахтара.
• Сэтинньи 3 — Туурсуйа араап алпабыытыттан латыынныыга көспүт.
• Сэтинньи 8 — Дьокуускайдааҕы областной кыраайы үөрэтэр музейга хартыына саалата аһыллыбыт. Саалаҕа 106 хартыына уонна эскиз, ол иһигэр 10 Сибиир худуоһунньуктарын киэннэрэ, 69 саха худуоһунньуктарын киэннэрэ уонна 27 Третьяковскай галерея хартыыналара көрдөрүллүбүттэр. Бу билиҥҥитэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай художественнай музейа.
• Сэтинньи 19 — ЯЦИК президиума "Саха АССР-га киинэ устуу дьыалатын туругун уонна сайдыытын туһунан" уураах ылыммыт. Госкино тэрийэр наадата билиниллибит.
• Сэтинньи 10 — Дьоппуон императорынан Хирохито буолбут. Кини Дьоппуон устуоруйатыгар саамай уһуннук, 62 сыл тухары, дойдуну баһылаабыт император. Хирохито кэмигэр Дьоппуон Кытайга саба түһэн өр сэриилэспитэ, Аан дойду иккис сэриитигэр кыттан Азия дойдуларын Европа колонизатордарыттан былдьаабыта, ол эрээри түмүгэр бэйэтэ урусхалламмыта, ол эрээри сэрии кэнниттэн экэниэмикэ балысхан сайдыытын ситиспитэ.

Ахсынньы

• Ахсынньы 7 — Саха суругун-бичигин кэмитиэтэ саҥа биирдэһиллибит түүр алпаабытыгар киирии туһунан мунньахтаабыт. Бу мунньахха Алтан Сарын оҥорбут бырайыагын көрбүттэр. 21 буукубаны ылыммыттар, 11 буукубаны уонна уһун аһаҕас дорҕооннору хайдах бэлиэтиир туһунан боппуруостары аһаҕас хаалларбыттар.
• Ахсынньы 13 — Алтан Сарын "Ааты сахатытар туһунан" ыстатыйата "Кыым" хаһыакка тахсыбыт. Бу "сахалыы ааттаныҥ" диэн устуоруйаҕа бастакы киэҥ ыҥырыы.

Төрөөбүттэр

Багдарыын Сүлбэ

• Хатылаев Иннокентий Михайлович (1928—1981) — Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала.

• Тохсунньу 1 — Иван Подойницын — 1985-2007 сылларга Нуучча драматическай тыйаатырын дириэктэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ (2000), Дьокуускай куоратын ытык киһитэ.
• Тохсунньу 4 — Сергучев Лазарь Лазаревич (04.01.1928—1993) — Саха АССР үтүөлээх артыыһа.
• Тохсунньу 27 — Михаил Кочнев — 1983—1987 сылларга Саха АССР олоххо-дьаһахха миниистирэ, 1975-1983 сылларга норуодунай дьокутааттар Нүөрүҥгүрү куораттааҕы Сүбэлэрин исполкомун бэрэстээтэлэ, 1966-1975 сылларга Алдан дьокутааттарын оройуоннааҕы Сүбэлэрин исполкомун бэрэстээтэлэ. Мэҥэ-Хаҥалас улууһун (1975), Алдан улууһун (1982), Нүөрүҥгүрү куоратын (1987) уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ (2000). 2010 сыллаахха кини аата Нүөрүҥгүрү 1 №-дээх орто оскуолатыгар иҥэриллибитэ.

• Олунньу 8 — Вячеслав Тихонов — киинэ артыыһа, ССРС норуодунай артыыһа.
• Олунньу 15 — Михаил Алексеев (2001 өлб.) — болуотунньук, «Якутстрой» биригэдьиирэ, Социалистыы Үлэ Дьоруойа (1966), Ленин уордьанын кавалера (1966), Дьокуускай куоратын ытык киһитэ (1972).

• Олунньу 18 — Петров Виктор Григорьевич - саха живописеһа, айар үлэтэ сүрүн тиэмэтэ — Саха Сирин айылҕата. Нам улууһун ытык киһитэ.
• Олунньу 18 — Милош Форман — чиэх уонна Америка киинэ режиссера уонна сценарииһэ, «Оскар» бириэмийэ икки төгүллээх лауреата.

• Олунньу 28 — Осипов Афанасий Николаевич
• Кулун тутар 3 — Собакин Афанасий Петрович - саха живописеһа,
• Кулун тутар 16 — Иванов Спиридон Алексеевич — филология билимин доктора,
• Муус устар 1 — Василий Семенович Яковлев-Далан - Саха норуодунай суруйааччыта.
• Муус устар 10 — Ленскэй оройуон Бэтинчэ нэһилиэгин Курум сэлиэнньэтигэр тыйаатыр артыыһа Татьяна Мыреева төрөөбүт.

• Муус устар 26 — Десяткин Тарас Гаврилович — геолог идэлээх, «Якутзолото» тэрилтэни өр сылларга салайбыт киһи, Социалистыы Үлэ Дьоруойа.
• Ыам ыйын 10 — Мыреева Татьяна Ивановна, Саха АССР үтүөлээх артыыһа
• Бэс ыйын 14 — Че Гевара
• От ыйын 15 — Афанасьев Петр Саввич (15.07.1928—10.08.2000) — саха лексиколог учуонайа, филологическай билим кандидата.
• От ыйын 22 — Горохов Кирилл Иванович (22.07.1928—26.11.1964) — история билимин кандидата.
• Балаҕан ыйын 5 — Коркин Дмитрий Петрович (1928 - 1984), Саха сиригэр тустуу сайдыытыгар сүҥкэн кылааты киллэрбит киһи.
• Балаҕан ыйын 21 — Ковалевскай Олег Михеевич, худуоһунньук, график, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ.
• Алтынньы 1 — Дьячек Михаил Романович — Социалистическай Үлэ Геройа, тутааччы.
• Сэтинньи 8 — Багдарыын Сүлбэ
• Сэтинньи 15 — Ефимов Никодим Николаевич (15.11.1928—1992) — физико-математическай билим доктора, профессор.
• Сэтинньи 20 — Алексей Баталов — артыыс, кинорежиссёр, сценарист, педагог, ССРС народнай артыыһа.
• Ахсынньы 1 — Засимов Наум Матвеевич - саха живописеһа
• Ахсынньы 7 — Гаврилова Мария Кузьминична, география доктора, СӨ Наукаларын академиятын академига, Ирбэт тоҥу чинчийэр Институт сүрүннүүр наука сотруднига. Саха сирин 1920-с сыллардааҕы ил уонна түмэт диэйэтэлин, репрессияламмыт Кузьма Гаврилов кыыһа.
• Ахсынньы 7 — Аврам Ноам Хомскай, лингвист, публицист, бөлүһүөк.
• Ахсынньы 12 — Чингиз Айтматов — кыргыыс уонна нуучча суруйааччыта.
• Ахсынньы 21 — Орлов Михаил Павлович (21.12.1928—ХХХХ) — Социалистическай Үлэ Геройа, тутааччы.
• Ахсынньы 31 — Сивцев Эллэй Семенович (31.12.1928—15.06.1994) — саха норуодунай худуоһунньуга.

Өлбүттэр

• Кулун тутар 27 — Артемьев Михаил Константинович (1888 — 1928) — XX үйэ саҕаланыытыгар үлэлии-хамныы сылдьыбыт Саха сирин политическэй диэйэтэлэ. Аатырбыт конфедералистар бастаанньаларын салайааччыларыттан биирдэстэрэ.
• Муус устар 25 — Врангель Петр Николаевич

• Бэс ыйын 11 — Алексей Торговкин, Өлүөхүмэ Кыыллааҕыттан төрүттээх саха бастакы байыаннай лүөччүгэ, лүөччүк-испытатель (1898 с.т.)

• Балаҕан ыйын 15 — Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр, Саха сирин уһулуччулаах общественнай, политическэй диэйэтэлэ

Литература

• Калашников А. А. Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2. — Дьокуускай: Бичик, 2004.