1924 сыл

1924 сыл.

Туох буолбута

• Олунньу 17 — Дьокуускайга бастакы пионер этэрээтэ мустубут. Бу күн Саха Сирин пионериятын төрүттэммит күнүнэн ааҕыллар.
• Олунньу 18 — Саха сиринээҕи Толоруулаах киин кэмитиэт (ЯЦИК) уурааҕынан Саха суругун-бичигин сүбэтэ үөскээбит. Сүбэ билимҥэ олоҕуран сахалыы транскрипцияны оҥоруунан дьарыктаммыт. Бэрэстээтэл — Исидор Барахов, сэкирэтээр — Алексей Бояров. Биир сылынан бу сүбэ ууратыллыбыт, кини аналлаах үлэтэ "Саха кэскилэ" уопсастыба тыл үөрэҕин сиэксийэтигэр көспүт.
• Кулун тутар 17 — Көмүс бириискэлэри эксплуатациялыыр "Якутзолототрест" төрүттэнэр.
• Кулун тутар 28 — муус устар 1 — ЯЦИК иккис ыҥырыытын III сиэссийэтэ үлэлээбит. ЦИК бэрэстээтэлин солбуйааччыта К.Р. Герценберг отчуоттаабыт. Тыа хаһаайыстыбатын сири таҥастыыр тэриллэринэн хааччыйыы көрүллүбүт, 1925 сыллаах биэрэпискэ бэлэмнэнии туһунан этиллибит. Дакылаакка өрө туруулары хам баттааһын туһунан этиллибит, Москубаҕа бэрэстэбиитэлистибэ үлэлитин туһунан этиллибит. Уһук Илин Өрөспүүбүлүкэтэ уонна Иркутскай уобалас Саха АССР сирдэрин былдьыыр былааннаахтарын утарсыы тэриллиэхтээҕэ этиллибит, ону таһынан Охуоскай байҕал кытыла (Лаамы сирэ) уонна Хамчаакка сорҕото Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр холбонуохтааҕын туһунан этиллибит.
• Муус устар 7 — ЦИК уонна Совнарком уураҕынан Саха судаарыстыбаннай көмүс треһин (500 тыһ. солк. устаап хапытааллаах "Якзолтрест") туһунан балаһыанньаны бигэргэппит.
• Ыам ыйын 7 — Хотону балаҕантан араарарга агитациялыыр "Ыраас олох" уопсастыба тэриллибит. Биир сылынан бу уопсастыба сыалын-соругун ситиспит буолан эһиллибит.
• Ыам ыйын 12 — Ньылхан сэлиэнньэтин (1922 сыллаахха Айааны уонна киниэхэ сыһыаннаах Ньылханы Уһук Илин уобалаһыгар биэрбиттэрэ) 32 киһилээх тоҥустар бартыһаан этэрээттэрэ ылар. Этэрээт салайааччылара — тоҥус Павел Карамзин уонна саха Михаил Артемьев. Бу күн Ньылхан олохтоохторо уонна этэрээт дьоно мунньахтаан баран быһаарыы ылаллар: "Тоҥустары Сэбиэскэй былаастан босхолуурга уонна бэйэни салайыныыга олохсуйан саҥа олоҕу тутуу".
• Бэс ыйын 7 — 130 киһилээх тоҥустар этэрээттэрэ биир суутканы быһа кыргыһан баран Айаан пордун ылбыт. Этэрээт салайааччылара — Илья Канин, Павел Карамзин уонна Михаил Артемьев.
• Бэс ыйын 14 — Ньылхаҥҥа Лаамы тоҥустарын съезтэрэ буолбут. Съезд "ССРС-тан арахсарга уонна тутулуга суох ил тэрийэргэ" диэн уурааҕы ылыммыт.
• Атырдьах ыйа — Атырдьах ыйыгар Саха АССР Совнаркомун Президиумун оннугар Оччугуй Совнарком тэриллибит. Бэрэстээтэлинэн Степан Аржаков буолбут, кини бу солоҕо Исидор Бараховы солбуйбут.
• Сэтинньи 3 — Саха сиринээҕи Толоруулаах киин кэмитиэт (ЯЦИК) ойууннааһыны утары охсуһууну биллэрбит.
• Сэтинньи 17 — ЯЦИК иһигэр хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар кэмитиэтэ тэриллибит. Кэмитиэт өрө турбут Ньылхан тоҥустарыгар бэринэргэ ыҥырыы ылыммыт.
• Сэтинньи 23 — Москуба араадьыйатын киэҥ далааһыннаах биэриитэ саҕаламмыт. ССРС бүттүүнүгэр саҥарар биир араадьыйа үөскээһинэ.
• Сэтинньи 23 — Андромеда «туманноһа» дьиҥэр атын галактика буоларын туһунан астроном Эдвин Хаббл арыйыытын The New York Times хаһыакка таһаарбыттар. Андромеда галактикатын киһи эт хараҕынан көрөр кыахтаах. Кини халлааҥҥа иэнэ Ыйдааҕар сэттэ төгүл улахан эрээри ортото эрэ үчүгэйдик көстөр, оттон галактика атын элеменнэрин бинокль нөҥүө көрүөххэ сөп.
• Сэтинньи 26 — Монголия Народнай Өрөспүүбүлүкэтэ төрүттэммит — аан дойдуга иккис социалистыы судаарыстыба.
• Ахсынньы 15—22 — III Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр сийиэстэрэ буолбут. САССР совнаркомун бэрэстээтэлэ (?) И.Н. Винокуров отчуоттаабыт. Сийиэс судаарыстыба уонна атын тэрилтэлэр сахатыйалларыгар уураахтаабыт, сири түҥэтиини түмүктүүрү соруйбут, Саха сирин тирэхтээх буолуутугар сүдү суолтаны ылыахтаах көмүстээх Алдан сайдыытыгар болҕомто уурарга быһаарбыт.
• Ахсынньы 23 — Үһүс ыҥырыылаах ЯЦИК II сиэссийэтэ буолбут. ЯЦИК бэрэстээтэлинэн Ойуунускай, солуйбуйааччытынан А.Д. Широких талыллыбыттар. Саха АССР Совнаркомун саҥа састааба бигэргэтиллибит. Бэрэстээтэлинэн Иван Винокуров буолбут, кини бу солоҕо Степан Аржакову солбуйбут. С.М. Аржаков ис атыы-эргиэн уонна бырамыысыланнас наркомунан анаммыт, үп нарокмунан - П.Ф. Лепчиков, сир наркомунан - А.А. Назаров, үөрэх уонна доруобуйа харыстабылын наркома - А.Ф. Бояров, ис дьыала - Н.В. Петров, юстиция - И. Емельянов, оробуочай-бааһынай инспекция - Р.М. Киппасто, үлэ наркома - А.М. Декселяхов. Ону таһынан наммыттар байыаннай хамыһаарынан М.П. Редников, ВЦИК бөрөсүүдьүмүгэр САССР бэрэстэбиитэлинэн И.Н. Барахов, Саха сирин ОГПУ-тун начааланньыгынан Н.Д. Кривошапкин.

Төрөөбүттэр

• Олунньу 23 — Токарев Петр Никитич, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, история билимнэрин кандидата.
• Ыам ыйын 24 — Тарскай Николай Николаевич (1924—1962) — Саха Сиригэр маассабай физкультураҕа хамсааһынын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ.
• Ыам ыйын 30 — Калашников Юрий Васильевич (1924—1992), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Албан аат уордьанын толору кавалера.
• Бэс ыйын 14 — Авдеева Фаина Иннокентьевна, Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала.
• Ахсынньы 12 — Горохова Евдокия Николаевна Саха биллиилээх ил уонна уобсастыба диэйэтэлэ. Саха АССР Үрдүкү Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ (1980—1985).
• Ахсынньы 24 — Посельская Аксения Васильевна (1924—1983), саха бастакы балерината.

Өлбүттэр

• Тохсунньу 21 — Владимир Ленин.
• Олунньу 28 — Новгородов С.А., лингвист, саха суругун-бичигин төрүттээччи.

Литература

• Калашников А. А. Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2. — Дьокуускай: Бичик, 2004.