Ойуун

Ойуун диэн өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт, "Туох барыта икки өрүттээх" диэн этиини тутуһар киһи ааттанар.

Былыргы кэмҥэ сахаларга ойууннар улахан аптарытыаттаах, салайааччы дьонунан биллэллэр. Нууччалар маҥнай кэлээт суруйбут дьаһаах хомуйар суруктарыгар сахаларга элбэх ойууннар кинээс буола сылдьыбыттара элбэхтик бэлиэтэммит. (1,10). Оччотооҕу кэмҥэ өйдөрө-санаалара сайдыбыт, аймахтарын, дьоннорун тустарыгар ордук кыһанар, кыахтаах дьон уустары баһылаан салайаллара ханан да саарбахтаммат. Ойуун баһылыктаах уустар ордук дьаныһан нууччаларга, кэлии дьоҥҥо утарыласпыттарыгар сөп. 1680 сыллаахха сахалар өрө туруулара хам баттаммытын кэнниттэн дьаһааҕы төлөөбүт дьон ааттарыгар ойуун диэн эбиилэрэ суох буола сүппүттэр.

Омук атын омукка саа-сэп күүһүнэн баһыттардар даҕаны итэҕэллэрэ син-биир күүскэ уонна уһуннук утарсаллар. Ойууннары былаастан туоратталлар даҕаны хас эмэ үйэ устата бэйэлэрэ симэлийэн, сүтэн хаалбатахтар, оннооҕор сэбиэскэй былаас кэмигэр бааллар этэ. Билигин ойууннар үөрэхтэрэ саҥалыы тэнийэн, үөрэтиллэн, сайдан эрэр.

Билигин ойууннарга “айыы ойуунабын” диэн уратытык ааттаныы баар. Бу ааттаныы сэбиэскэй кэм өй-санаа төрүттэрин, тутулуктарын буккуйбута ситэ ааһа илигинэн уонна саха тыла өйү-санааны кытта дорҕооннорунан тутулуктарын билбэттэн үөскээн таҕыста. Сэһэн Боло суруйарынан айыы диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара үөр буолан, илэ баран сылдьаллара ааттанар. Холобур, Болугур Айыыта, Бахсы Айыыта уонна да элбэхтэр. Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара этиттэн-сииниттэн арахсан, туспа баран айыы буолан сылдьалларын дьон түүллэригэр көрөллөр. Тыыннаах киһи өйө-санаата уларыйа сылдьарынан кыайан айыы буолбат, киһи быһыытын тутуһа сырыттаҕына эрэ Орто дойдуга олоҕо табыллар.

В.А.Кондаков “Айыы ойууннара” нууччалар кэлэн боппуттарын кэннэ суох буолбуттарын бэлиэтиир. (2,7). Кини В.Ф.Трощанскай «Эволюция черной веры у якутов» диэн үлэтигэр “Айыы ойууннара” суох буолбуттарын кэннэ ордон хаалбыт хара, куһаҕаны айар төрүттээх ойууннар ордон хаалбыттарын булан суруйбутун бэлиэтиир.

В.А.Кондаков ити этиитигэр сөбүлэстэххэ сахалар кэлин ордон хаалбыт чахчы кыахтаах, хомуһуннаах ойууннарын нууччалар, кэлии дьон кыайбаккалар, хара, куһаҕан ойууннар диэн ааттаабыттарыгар сөп. Кырдьык даҕаны саҥа, христианскай итэҕэли киллэрээччилэр, былыргы итэҕэллэрин көмүскүү, харыстыы сылдьар ойууннары, бары кыахтарынан, күүстэринэн утарсар дьону хайаан даҕаны куһаҕан, хара диэн этиэхтэрин, сөбүлээбэттэрин биллэриэхтэрин сөп. Кэлин ол этиилэрэ ойууннарга барыларыгар иҥэн хаалбыта биһиэхэ тиийэн кэлбит.

Норуоттар сэриилэһэн кыаттарбыттарын да иһин итэҕэллэрин умуннаран, суох оҥорон туоратыы олус ыарахан суол. Саха сиригэр христианскай итэҕэли киллэрии сахалар былыргы таҥараларын итэҕэллэрин, ойууннарын туораттахха, кинилэр үөрэхтэрин куһаҕан, хара диэтэххэ эрэ кыаллыахтааҕа эмиэ биллэр. Оннук туоратыыга сахалар итэҕэллэрин куһаҕан, хара диэн ааттааһын ордук табыллар. Дьон саҥа итэҕэли, христианствоны үчүгэй диэн ааттаатахха, ол аата үрүҥ диэтэххэ, үчүгэйин биллэрдэххэ эрэ ылынар буолан баралларын оччотооҕуга киэҥник туһаммыттар эбит. Православнай итэҕэли ылыммыт дьоҥҥо араас чэпчэтиилэри, бэлэхтэри биэрэллэрэ биллэр.

Ол дьалхааннаах кэмнэргэ итэҕэллэр үтүрүйсэр, кыайбыт аҥардастыы туоратар, ойууннар таҥастарын, дүҥүрдэрин былдьаан ылан уматар, бэйэлэрин өлөртүүр кэмнэригэр сахалар бары ойууннарын, итэҕэллэрин барыларын холбуу хара диэн ааттаабыттарыгар сөп. Бу кэмҥэ саха итэҕэлэ букатыннаахтык туоратыллан ойууннар өлөннөр өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга эрэ ордон, айыы буолан хаалбыттарын бэлиэтээн айыы ойууна диэн этии үөскээбит.

Билигин саҥа үйэҕэ үөскээбит ойууннар хара уонна үрүҥ диэннэргэ арахсыылара былыргы хаалынньаҥ өйдөбүлгэ кубулуйан умнуллуон да сөп буолла. Билигин ойууннар хара уонна үрүҥ диэҥҥэ арахсалларыгар аны майгыларын уратылара кыратык да буоллар эмиэ дьайара билиннэ. Атын дьон куттарыгар-сүрдэригэр дьайар күүстээхтэриттэн ойууннар бэйэлэрин майгыларын уратыларын, үчүгэй эбэтэр куһаҕан дьайыылаахтарын үгүс дьон арааран билэллэр уонна бэлиэтии көрө сылдьаллар.

Куһаҕан майгылаахтара, дьоҥҥо үчүгэйи баҕарбаттара биллэн хааллаҕына хара ойуун диэн ааттыахтарын сөп.

Сахалар айыы ойуунуттан атын ойууннары хаһан да барыларын хараларынан ааттаабаттар, барыларын ойууннар диэн биир чуолкай аатынан ааттыыллар. Ити ойууннар истэриттэн сиэмэх ойууннар диэн туспа биир бөлөҕү араараллар. (2,12). Дьиҥнээх ойуун хайдах майгылаах буола иитиллэн тахсара Ытык мас хайа өттүгэр куттара-сүрдэрэ иитиллибититтэн тутулуктаах диэн В.А.Кондаков быһаарар.

Ойууннар эмиэ киһи оҥорор дьыалалара барылара үчүгэй, үрүҥ эбэтэр куһаҕан, хара диэннэргэ арахсалларын курдук хара уонна үрүҥ диэннэргэ арахсаллара бэйэлэрэ хайдах майгылаахтарыттан тутулуктааҕа ити курдук быһаарыллар. Кинилэр майгыларын, үчүгэйи дуу эбэтэр куһаҕаны дуу оҥороллорун атын дьон билэннэр итинник араарыыны оҥорор кыахтаахтар.

Дьоҥҥо бары үтүөнү, үчүгэйи баҕарар уонна оҥорор, ыарахан олохторун чэпчэтэргэ кыһанар ойууннар, үрүҥ ойууннар буолаллар диэн этэллэр. Дьон-аймах үчүгэйгэ, үтүөҕэ тардыһар өттүлэрин баҕа санаалара ити этиигэ сөп түбэһэллэр. Киһи бэйэтин олоҕор куруук үрүҥ, үтүө дьыалалары эрэ оҥорботун бары билэллэр, үчүгэй диэн ааттаммыт дьон куһаҕаны эмиэ оҥорон кэбиһэллэр. Үгүс дьоҥҥо элбэх үтүөнү оҥорорго анаан талыллар салайааччылар бэйэлэрин тустарыгар харбас буолан хаалалларын Аан дойду солуннарыттан истэн билэллэр.

Айылҕа биэрбит талааннарын бэйэлэрин тустарыгар ордук туһанар, атын дьону ордук санааһын иҥмит, ол-бу куһаҕаны түстүүр ойууннар хара ойууннар диэн ааттаныахтарын сөп. Хара, куһаҕан санаалаах ойууннар алҕаабаттарыгар, алгыс эппэттэригэр сөп. Кинилэр үгүс дьоҥҥо үчүгэйи баҕарбаттарыттан дьоҥҥо алгыс этэр кыахтара чахчы суох буолар.

Ойууннар син-биир бары дьон курдук майгыларын уратыларынан икки аҥы арахсаллар. «Сүөһү эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр» диэн сахалар этиилэрэ ойууннарга эмиэ сөп түбэстэҕинэ, кинилэр үчүгэй дуу эбэтэр куһаҕан дуу майгылаахтара тастарыгар соччо биллибэт буолуон сөп. Хара санааларыттан ыраастаммыт ойуун үрүҥ ойуун буолан хаалыан эмиэ сөп.

Күүстээх куттаах-сүрдээх ойууннар бары эмтиир, отоһуттуур, билгэлиир уонна алгыыр кыахтаахтар, арай алгыс оҥорорго үчүгэй санаалара эрэ элбэх буолуо этэ.

Былыргы өбүгэлэр тимири уһаарааччылар, уһанааччылар уонна сүөһү көрөөччү, булчут диэн дьоҥҥо арахсар эрдэхтэринэ бэйэ-бэйэлэрин ойууннарын тус-туспа араартаан, хара уонна үрүҥ диэн ааттаспыттарыгар эмиэ сөп. Буору хаһар тимир уһаарааччылар ойууннарын сүөһү көрөөччү, үрүҥ аһы оҥорооччу уонна булчут дьон, абааһы, сир анныгар дойдулаах уот кымньыылаах ойуун диэн ааттыы сылдьыбыттар эбит. Былыргы сахалар үгүс ойууннарын итинник этэллэр.

Кэнники кэмҥэ саха сиригэр сүөһү көрөөччүлэр элбээннэр, онтон тимири уһаарааччылары нууччалар баһыйаннар, букатын да суох гына эһэннэр уонна итэҕэлбит саҥа үөскээн эрэринэн ойуун үксэ үрүҥ ойуун буола сатыылларыгар бары кыах баар буолбутугар сөп.

Ойууннар хара уонна үрүҥ диэн ааттанан арахсыыларыгар былыргы сахалар төрүттэрэ хас да тус-туһунан үлэлээх-хамнастаах дьонтон холбоһон үөскээбиттэрэ улахан оруолу ылбыт. Сахалар биир сүрүн баһылааччы, бастаан иһээччи төрүттэринэн тимир уустара биллэллэр. Бу дьон ойууннара тимири уһаарааччылар, тимир уустара. Кинилэр дьаамалары хаһаннар тимирдээх тааһы көрдүүллэр уонна олору уулларан тимири уһаараллар. Тимир ууһа ойуун күөтүн сирдиргэччи үрдэрэн, кыымынан ыһыахтанар оһоҕун аттыгар түүҥҥү хараҥаҕа эккирии турара атын ынах, сылгы сүөһүлээх эбэтэр булчут дьон көрүүлэригэр бэйэтэ ынырык хартыына буолуон сөп. Бу тимир ууһа уонна сүөһүлээх дьон ойууннарын холбоһууларыттан билиҥҥи ойууннар үөскээн тэнийбиттэр. Бары ойууннар таҥастарыгар элбэх тимир тэриллэрдээхтэр.

Бу кэмҥэ тус-туспа итэҕэллэр холбоһууларыгар бэйэ-бэйэлэрин, эн куһаҕаҥҥын, хараҕын, мин үчүгэйбин, үрүҥмүн дэспиттэригэр сөп. Оччотооҕу, былыргы кэмҥэ ынах, сылгы сүөһүлээх ойууннар кыаттарбыттарыттан кыйаханан, тимир ууһа ойууну хара куһаҕан, буору хаһар ойуунунан ааттаабыттарыгар сөп. Өссө былыргы кэмҥэ тимир уустарын букатын да Аллараа дойдуга олохтуу сылдьыбыттара ити этиини эмиэ бигэргэтэр. Кэлин тимир уустара букатын суох буоланнар хара ааттаах, уот кымньыылаах ойууннар суохтар диэхпитин сөп.

Бу быһаарыы кэлин нууччалар кэлэн бэйэлэрин христианскай итэҕэллэрин киллэрэ охсоорулар сахалар итэҕэллэрин илдьэ сылдьааччы ойууннарын тус-туспа араартаары сорохторун хараларынан, куһаҕаннарынан ааттаабыттарыгар эмиэ сөп түбэһэр. Өйдөрүнэн-санааларынан, киһи быһыыларынан, куттарын күүһүнэн кыайбаккалар, итинник түһэрэр ааты иҥэрбиттэригэр сөп. Ким ахсаанынан элбэх, баһылаабыт, кыайбыт үрүҥ, үчүгэй ааттанара былыргыттан дьон олоҕор эмиэ биллэр суол буолар.

Билигин төһө эмэ сайдыылаах кэмҥэ кэлбиппит кэннэ, ойууннары хара, үрүҥ диэн араартааһыны суох оҥоруохха сөп буолла. Үөрэх-билии сайдан ким хайдах ойуун буоларын, төһө кыахтаах эмчитин үлэтэ-хамнаһа, ситиһиитэ, дьон-сэргэ билиниитэ бэйэтэ көрдөрөн-биллэрэн иһэр. Күүстээх куттаах-сүрдээх, дьоҥҥо тиийимтиэ тыллаах-өстөөх, үтүө баҕа санаалардаах киһи алгыс этиитэ ордук ылыннарыылаах буолара, дьоҥҥо тиийимтиэтэ ханан да саарбахтаммат. Омук сайдан, үүнэн иһиитигэр кинилэр ордук улахан сабыдыалы ылынан, күүскэ үлэлээн-хамсаан биэрэллэрэ эрэйиллэр.

Сахалар ойууннара тоҥус ойууна ордук күүстээх диэн билинэллэр эбит. Бу билинии өй-санаа мунньуллуутуттан тутуллар буолан сөптөөх эбит диэн быһаарыллыан сөп. Омук төһө уһун үйэлээх даҕаны өйө-санаата мунньуллуута соччонон элбэх. Кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан өй-санаа мунньуллан ийэ кукка кубулуйар. Өй-санаа мунньуллуутуттан ийэ кут күүһүрэр. Кытаанах, халбаҥнаабат үгэстэр үөскүүллэр уонна үксүүллэр. Уһун үйэлээх омуктар өйдөрө-санаалара күүстээх.

Ойууннары омуктар шаман диэн аатынан билинэн сылдьаллар. Сахалыы самаан сайын диэн сайын үтүөтэ кэмэ ааттанарыттан быһа тардан ылан шаман диэн тылы туттунууга киллэрэн кэбистилэр.

Санаа күүһүн туһаныы ойууннааһын диэн ааттанар. Санаата күүстээх, атын дьоҥҥо дьайыыта тиийэр кыахтаах киһи ойуун буолар кыахтаах. Хас киһи барыта утумнаахтык дьарыктаннаҕына ойуун буолуон сөп. Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата эбиллэн, мунньуллан уонна тулуура эбиллэн иһэриттэн санаатын күүһэ элбиир, улаатар, күүһүрэр. Күүһүрбүт, түмүллүбүт санаалары салайарга кыах кырдьаҕас киһиэхэ үөскүүр.

Күүстээх санаалаах киһи сааһырдаҕына ойуун буолуон сөп. Бу киһи санаатын күүһүнэн атын киһиэхэ дьайыан, саныыр санаатын уларытыан, бэйэтин санааларын соҥнуон сөп. Буор кутун утумнаахтык дьарыктаан быстах ыарыылары билиммэт буолар турукка киллэриэн сөп. Былыргы ойууннар маннык турукка киирбиттэрин кытарбыт хобордооҕу салаан эбэтэр уһуктааҕынан анньынан көрдөрөн дьону итэҕэтэллэр эбит.

Сааһыран иһэр эт-сиин айылҕа уларыйыыларын билэр кыаҕа улаатан иһэр. Киһи ол уларыйыылары билгэлээн билэн айылҕа уларыйыыларын билэр кыаҕа улаатар. Сүһүөх дьаралыйыыта ардах, хаар кэлэрин сыыспакка билгэлиир.

Киһи барыта сааһыран, олох уопутун мунньунан, санаата күүһүрэн истэҕинэ уонна эбии дьарыктаннаҕына ойуун буолан иһиэн сөп. Дьон кырдьан истэхтэринэ түүллэрэ ордук чуолкайданар уонна элбэхтик уопутуран таба тойоннуур кыахтаналлар, инникини билэн-көрөн ойуун таһымыгар тахсаллар.

Өй-санаа сайдан иһэр таһыма итинник баран иһэр. Кыахтаахтар, күүстээх санаалаахтар ойуун буолан, эдэрдэри иитиигэ-үөрэтиигэ кыттыһар кыахтаналлар. Сахалар кырдьаҕаһы ордук ытыктыыллара сааһыран истэххэ өй-санаа сайдан, күүһүрэн иһэрин билэллэриттэн тутулуктаах.

Кырдьаҕастар өйдөрө-санаалара күүһүрбүтүнэн, билиилэрэ кэҥээбитинэн туһанан эдэрдэри иитиигэ, үөрэтиигэ ылсыһаллара эрэйиллэр. (3,18).

Туһаныллыбыт литература

1. «Туймаада саҥата» хаһыат. N 49. 15.12.2000.

2. Кондаков В.А. Ойууннааһын эйгэтин кистэлэҥнэрэ. Ойуун эмтиир ньымалара.- Дьокуускай: Бичик, 1998.- 144 с.

3. "Туймаада" хаһыат. №304. 12.05.2016.