Болугур Айыыта

Сыыдам Сыҥалаабыт - Болугур Айыыта (Дьячковская Марина Нестеровна) - Омуоруйа баай кыыһа.

(Сэһэн Боло. "Сүдү төрүттэрбит олохторуттан" кинигэ. "Бичик" Дьокуускай. 2002с.)

Амма, Таатта үрэхтэринэн сирдээх-уоттаах Сэһэн Болугур ууһугар, Ботуруускай улуус 1 Болугур нэһилиэгэр 1700 - 1780 сылларга Омуоруйа Баай олорон ааспыт. Сыһыы муҥунан сыспай сиэллээҕи, хонуу муҥунан хороҕор муостааҕы сырыырҕаппыт, үс ойохтоох, тоҕус уоллаах, биир кыыстаах, Таатта ойоҕоһо алаастарга Сутуруолаахха сайылыктанан, Түгэх Билиистээххэ кыстыктанан аатыран, аарыгыран олорбут. Аҕата Тумарча Баай баайын тутан, ону өссө байытан, сылгы баайа олус үөскээн, таһынан баран, орто дойдуга тэҥнээҕин булумуна, Үөһээ Дьөһөгөй айыыга үс төгүллээн тоҕустуу маҥан сылгыны, оттоох ураҕастаах дьонунан үрэх баһынан кыйдаппыт. Оччоҕо саамай бастыҥ баай үстэ кыйдатара үһү, ону Омуоруйа эрэ толорбут. Сайылыга Сутуруолаахтан Араҥастаахха тахсар билиигэ баар эбит. Сутуруолаах ол кэмҥэ үтүө хомустаах күөллээх эбит, онтон ууланан, аһаан олооттор. Кыстыга Аан Билиистээх, Орто Билиистээх, Түгэх Билиистээх диэннэртэн, балаҕана Түгэх Билиистээххэ турбут. Сэргэтэ баарын, Сэһэн Боло музейыгар киллэрэн, көрдөрүүгэ туруорбут. Омуоруйа ынахсыттаах, ол ынахсыта олорбут алааһа билигин Ынахсыт алааһа диэн. Сылгыһыттара Маҥан биэ, Халтаҥ диэн алаастарга олорбуттар. Сорох дьыл Аммаҕа Буордаах диэнҥэ кыстыыр. Онно киирэ-тахса, Амма Таатта икки ардыгар, сис оройугар атын биир тииккэ баайан ииктэтэр. Ону билигин Дойҕо аат(р)тыга дииллэр. Омуоруйа ийэтэ Сутуруолаах эмээхсин диэн, кэнники кырдьан баран Эбэ сыһыыта диэн алааска олоро сылдьыбыт. Бу алаастар бары билиҥҥи Дьабыыла бөһүөлэгиттэн чугас, 2 - 7 км. тэйиччи соҕуруулуу - илин сыталлар. Билигин мэччирэҥ, ходуһа сирдэр. Омуорйа Баай аҕата Тумарча Баай, эһэтэ, өбүгэлэрэ бары үстүү ойохтоох эбиттэрэ үһү (Мааны, одьулуун, иирчим). Омуоруйа баай бастыҥ, мааны ойоҕо Чакыр нэһилиэгин баайа Уоҕалаах Логлойо кыыһа Айылҕа хотун. Кыыһым энньэтэ диэн 40 күрүө сиргэ тиийэ биэрбит. Сутуруолаах, онтон да атын Болугур алаастара энньэ сирэ диэн кэлбит курдуктар диэн Сэһэн Боло суруйар.

Омуоруйа Баай үс ойоҕор үстүү уолланар, саамай оһоҕос түҕэниҕээҕи оҕотун, кыыһы, мааны ойоҕо Уоҕалаах Логлойо кыыһа Айылҕа Хотун, мүһүлгэтин ааһан баран төрөтөр. Үһүйээннэргэ кэпсэнэринэн Айылҕа Хотун хаҥас санныгар сылгы чыычааҕа кэлэн олорбут. Онтон хат буолан оҕоломмут. Бу кыыс Сутуруолаах алааска төрөөбүт. Наһаа маанылаан, атаахтатан ииппиттэр. Кини олус дьиибэтик үөскээбит. Олус мааны, чэбэр, уоттаах тыллаах, дьүһүннээх үтүөтэ, уҥуохтаах көнөтө буола улаатан испит. Олус түргэнин, чобуотун иһин таптаан Сыыдам Сыҥалаабыт диэн ааттаабыттар. Чугас эргинээҕи ыалларын кыргыттарын, 8 - 9 саастаах о5олору мунньан (12 кыыс), сайын устата уот оттон, ураһа туруоран, чэчир анньан, алаас аайы, холобур: Сутуруолаах, Дьаҕаарыма, Тумуһахтаах, Билиистээх, Тоҥус кыыһа, Куому, Халтаҥ, Эбэ сыһыыта, Сыссыбыт, Саһыл Уйалаах, Үрүҥ Оттоох, Хат үрэх, Сиэнин, Локуоралаах, Балыктаах алаастарынан кэрийэ сылдьан үрүҥ сылгы, ынах аһын астаан, суорат, кымыс оҥорон, онон оҕолорун аһатар, оонньуур эбиттэр. Туой дойду иччитигэр киирэбит диэн сиэттиһэ сылдьан чэчири тула хааман ыллыы оонньуура үһү. Сир - дойду, от - мас иччилэрин аһатар, алгыыр эбит. Ол кэннэ үөһээнэн хаастар көтөн ааһан иһэллэрин көрдөҕүнэ: "Оҕолоор, хайаларыгар ымсыыраҕыт?" - диэн ыйытар эбит. Оҕолор ыйбыт хаастарын биһилэҕинэн (көлөөскөтүнэн) быраҕан, ытан түһэрэр, сонно буһаран сииллэр, биһилэҕи хаас быарыттан булаллар. Бэйэтэ ол хаастан сиэспэтэ үһү. Өссө оҕобут оонньуура диэн дьоно, кыыстара көрдүүрүнэн, көмүс сыахай (билиҥҥинэн - куукула ), ат, ынах куттаран оҥотторон биэрбиттэр. Ону таһынан араас иһитэ - хомуоһа, таҥаһа, ураһата, күндү түүлээх сыыһа толору буолар эбит. Биир үүт маҥан аты толору симээн, туох баар оонньуурун түнэ бэрэмэдэйгэ уган, ыҥырдан баран, ити ааттаммыт алаастарынан кэрийэн бүтүн сайыны туорууллар. Улаатан, обургу буолуута, уон биэс сааһыгар ийэтэ - аҕата, кыыстара сөбүлээбэтин үрдүнэн күүстэринэн кэриэтэ: "Оҕобут үтүө ыалга баран боччумурдун, олус оонньууну батыһан саймаараары гынна", - диэн Атчаҕар Хатылы нэһилиэк, олохторуттан 25 биэрэстэлээх сиргэ, Баҕарынньа Күлүнчүүн баай уола Куһаҕаллай Киргиэлэй диэн эдэр, оҕо киһиэхэ ойох (эргэ) биэрэллэр. Онно кыыстара сүктэн барарыгар, астаах - үөллээх, урууга киһилээх - сүөһүлээх, энньэ кулуттаах, хараамньыга энньэлээх, ураһа олохтоох айанныыллар. Кыыс барарыгар олох сөбүлэммэккэ, сүктэн иһэр атын ыҥыырыгар соҕотох туоһахталаах дьабака бэргэһэтэ эрэ көстөн иһэр үһү. Бэйэтэ көстүбэт. Оҕордук буолан, айаннаан иһэн, аҥар биристээҥки үтүлүгүн сүтэрэн тиийбит. Тиийэн дьиэҕэ киирэн хаппахчыга ааһарыгар, тойонугар Баҕарынньаҕа дьүһүнүн көрдөрүмээри, сирэйэ бөрө буолан киирбит. Ону оччотооҕу дьон бөҕө сөҕөн, куттанан, одуулаан - чинчилээн хаалбыттар. Онтон ыла эригэр кыыһын биэрбэккэ, этин - хаанын куустарбакка, туой үөн - көйүүр, мас - от, чэчир - хатыҥ буолан хаалара үһү. Дьиэтигэр биирдэ да олорбот, көстүбэт, эрин, тойонун сөбүлээбэт, саһар. Ханна чугас ойуун кыырдар эрэ, онно баран олорор идэлээх эбит. Тиһэҕэр тиийэн дьонугар сөбүлэппэккэ көйгөтүйэр, иирээн, абааһы аатырар. Уу баһа киирдэҕинэ, тойоно саһан дьүһүнүн көрөөрү гынар эбит да, ону билэ охсон, ыаҕастарын кытта симэхтээх этэрбэстэрэ эрэ олорон хаалаллар. Онон биирдэ да кийиитин дьүһүнүн көрбөтөх. Таайа Кыпчытыын Уус ойуун биирдэ ойуун айатыгар таптаран, хара быарынан ыалдьан сытан: " О5ом, сиэним, кэлэн туппахтаан көрөн отоһулаатын" - диэн ыҥыттарар. Онно тиийэн биир төгүллээн кыыран, туһахтатынан иһин хайытан, быарыттан аҕыс кырыылаах таас үөрбэни хостуур. Кэлин өссө ыҥырбытыгар тиийэн, куттаҕыттан айа сулуһун булар. Инньэ гынан таайын иккитэ домноон - отоһулаан тириэрэн быыһаан турар. Убайа Суоллар Кыраһын ойуун ыалга кыырарыгар ыҥыттаран кутуругун салайтарар. Кыыс кэлэн кыыран, үөһээ дойдуга кутурук салайан 9 кэрдииттэн, 3 - һүс эрэ кэрдиигэ тахсыһан баран, ийэ - хара көлөһүнэ саба түһэн тулуйбат. Ону убайа ойуун кэннин хайыһан: "Оо, бу иэгэйэр икки атахтаах, босхо бастаах бороҥ ураанхай сымыйанан аат - суол иҥэрэн, оннук удаҕан, маннык абааһы диэн бу дьүһүннээх ыраас айыы оҕотун холуннарар буоллахтара. Тукаам төнүн" - диэн баран төттөрү үрэн түһэрбитэ - кыыс уҥан дьиэ ортотугар кэлэн түһэр. Үөһээ дойдуттан ойуун буолбатах киһини ойуун итинник үрэн түһэриэхтээх, оччоҕо түү курдук чэпчэкитик түһэр. Үрбэккэ түһэрдэҕинэ, төннөрүллүбүт киһи үлтү түспүт курдук, өлүөхтээх.