Баҕа санаа

Баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан толорор санаалара ааттаналлар.

Күнтэн күн аайы этэ-сиинэ улаатан, күүһүрэн иһэр оҕо өйө-санаата хаалсыбакка сайдан иһэрэ ирдэниллэр. Этэ-сиинэ улаатыытыттан өйө-санаата хаалан хаалбатаҕына киһи буолууну кэмигэр ситиһэр.

Сайдан иһэр өй-санаа элбэх саҥаны, урут туттуллубаты оҥоруон баҕата олус күүстээх. Аһара барарыттан сөптөөх хааччахтаах буолуохтаах. Ол хааччах «Айыыны оҥорума» диэн сахалыы этиллэр. Оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ таба суолунан баран иһэрин наадатыгар, көннөрөн, ыйан биэрии эрэйиллэр. Аһара барар өйдөөх-санаалаах оҕону тохтото, туормастыы түһэн, «Киһи быһыытын» аһара барбатын хааччыйдахха табыллар.

«Мөҕүллүбэт оҕо» ону-маны дьээбэни-баабаны оҥороро ордук элбэх буолар. «Сыыла сылдьан сыарҕа быатын быһар»,- диэн оҕо ону-маны оҥоро сатыыр майгынын этэллэр. Аргыыйдык сылдьан эрэ саҥаны, билбэтин оҥорон боруобалыы сатыыр оҕо билбэтигэр тэптэрэн олус улахан сыыһаны оҥорон оннооҕор сыарҕаны алдьатарын бу этии бэлиэтиир.

Ханнык баҕарар төрөппүт оҕотун тас көрүҥэ, өйө-санаата киниэхэ маарынныыр буолуон баҕарар. Тас көрүҥэ маарынныыр буоллаҕына: «Оҕом мин курдук»,- диэн иһигэр үөрэр уонна өйө-санаата эмиэ мин курдук буолуо диэн бүтэйдии эрэнэн кэбиһэр. Маннык быһаччы өйдөбүл ситэтэ суох буолар.

Сахалар уол оҕону «Аҕатын туйаҕын хатарыаҕа» диэн этэллэр. Кэлин кэмҥэ саха дьонугар бу этиини олох көнөтүк өйдөөһүн олохсуйаары гынна. Уол оҕо баар буолла даҕаны аҕатын курдук буолуохтаах диэн сыыһа өйдөбүл баар буолла.

«Аҕатын туйаҕын хатарыаҕа» диэн этии оҕо төрөөт даҕаны аҕатын курдук буолуо диэн быһаччы эппэт. Арай кини аҕатын курдук буоларын туһугар аҕатын суолун, туйаҕын, кини олорбут олоҕун барытын олордоҕуна, үлэлээбитин курдук үлэлээтэҕинэ уонна өссө эбии хатарылыннаҕына эрэ кини курдук буолуохтааҕа ыйыллар. Сахалар тимир уустара дьон буоланнар хатарыы диэн тыл туох өйдөбүллээҕин бу этиигэ толору туһаналлар. Оҕо аҕата иитиллибитин курдук иитилиннэҕинэ, үлэлээбитин курдук үлэлээтэҕинэ уонна өссө итиигэ-буһууга эбии хатарылыннаҕына, кытааттаҕына эрэ биирдэ кини курдук өйдөөх-санаалаах буолуохтааҕын бу этии быһаарар.

Коммунистар салайар кэмнэригэр оҕону детсадка, онтон оскуолаҕа үөрэтии өйө-санаата сайдыытыгар толору сөп буолар диэн төрөппүттэр оҕолорун бэйэлэрэ үөрэтэллэрин быраҕан кэбиспиттэрэ. Оҕо төрөппүттэрин көрөн, үтүктэн үөрэнэр кэмэ суох буола сарбыллыбыта. Иитии-үөрэтии үлэтэ барыта олус сымнаан, үгүс оҕолор атаахтык иитиллэллэрэ элбээбитэ.

Ийэ уонна аҕа эйэлээх, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөн, биир тылы булунан оҕолорун үөрэттэхтэринэ оҕолоро кинилэр этиилэрин ылынар буола үөрэнэр. Оҕо өйүгэр-санаатыгар аан маҥнай киирбит өйдөбүл олус дириҥник иҥэн иһэр. Онтон салгыы кини кэлиҥҥи билиитин бу маҥнайгы билбитигэр тэҥнээн көрөн сыаналыыр. Ийэтэ оҕотун аан маҥнай хайдах үөрэтэн, туох билиини иҥэрэн кэбиһэр даҕаны, бу билиитэ соннук иҥэн хаалар. Оҕо маҥнай билбитин кэлин көннөрөн уларытыы олус ыарахан буолара быһаарыллар. Ньуосканы хаҥас илиитинэн аан маҥнай тута үөрэннэҕинэ кэлин көннөрөн үөрэтии олус уустугурар уонна уһуур. Оҕоҕо аан маҥнайгыттан үчүгэй өйдөбүллэри иҥэрэн биэрии төрөппүттэртэн эрэйиллэр. Өйө киирэн истэҕинэ урутаан үөрэтэн, биллэрэн биэрэн, иҥэрэн иһиллэр.

Оҕону иитэр диэн бэйэ урут билэн үөрэппит, баһылаабыт өйүгэр-санаатыгар оҕотун үтүгүннэрэн, батыһыннаран: «Бу курдук оҥор»,- диэн көрдөрөн үөрэтиитин аата. Yөрэнии диэн оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ бэйэтэ билэн-көрөн, боруобалаан көрөн иҥэринэр билиитин аата.

Оҕо үөрэҕи ылынарыгар сөпкө этэр диэн бэйэтэ итэҕэйэр буоллаҕына эрэ өйүгэр-санаатыгар иҥэрэр. Манна ким эмэ тэптэрэн, сүбэлээн биэрэр буолуута итэҕэйэргэ сүрүн төрүөт буолар. Биир төрөппүтэ эппитин атына хатылаан, чиҥэтэн биэрэр буоллаҕына эрэ, ол өйдөбүл халбаҥнаабат чин өйдөбүлүнэн ааҕыллар буолар уонна соннук толоруллар. Кэмпиэт сиирин ийэтэ боппут буоллаҕына, аҕатыгар тиийэн: «Кэмпиэт сиэм этэ»,- диэн көрдүү охсор эбэтэр: «Ыскааптан ылан кулу эрэ»,- диэҕэ. Манна ийэтэ боппутун аҕата хатылаатаҕына биирдэ эрэ: «Кырдьык бобуллар эбит»,- диэн өйдөбүл оҕоҕо дьэ киирэн иҥэр.

Төрөппүттэр оҕолоругар таҥара курдук буолаллар. Кини баҕа санаатыгар эһиги курдук буола сатыырын ситиһии ирдэнэр. Бэйэ-бэйэҕит эппиккитин толоро сатааһын, ким эрэ эппитин хатылааһын, кини таба этэр диэн чиҥэтэн биэрии эрэйиллэр. Эбэ, ийэ оҕолорун аҕаларын дириҥник ытыктыыр буоллахтарына, оҕолорун аҕаҕыт этэрин истиҥ диэн үөрэттэхтэринэ үөрэх чиҥ буолар. Оҕолор сыыһаны оҥордохторуна: «Аҕаҕытыгар этэн көннөттөрөргө тиийэбит»,- диэн этиилэрэ букатын табыллыбат быһыыны оҥорбуттарын бэлиэтиирэ аҕа иитэр-үөрэтэр оруолун үрдэтэр.

Оҕо улаатан иһэн эбэтэ уонна ийэтэ сымнаҕастарын билэр. Атаахтаан ол майгыннарынан туһанарга үөрэнэр. Аҕа майгына кытаанах, оҕо көрдөөн истэҕин аайы мээнэ халбаҥнаабат буоллаҕына, оҕо бэйэтин көрдөбүллэрин тэҥнээн биэрэргэ тиийэр, аһара баран иһэр көрдөбүлэ суох буолан, туох баарын ордук сыаналыырга үөрэнэр.

Кыра оҕо өйдөбүлүгэр аҕата хаһан да сыыспат, куруук табаны этэр, сыыһаны оҥордоххо көннөттөрөр баҕа санаатын киһитигэр, таҥаратыгар кубулуйар. Оҕо улаатан истэҕинэ аҕата бэйэтэ хаһан даҕаны түһэн биэрбэтэҕинэ, оҕо ити өйдөбүлэ үйэтин тухары иҥэн, олохсуйан хаалар.

Кыра оҕо өйө көнөтүк сайдан иһэр. Албыны, түөкэйи арааран билбэт. Төрөппүт бэйэтэ албынныы үөрэппэтэҕинэ олох да билимиэн сөп. Кыра да дьыалаҕа оҕону албынныыр букатын табыллыбат. Ханна, хаһан төрөппүтэ албыннаабыта оҕо өйүгэр олус күүскэ иҥэн хаалар. Ол барыта эрэнэр, итэҕэйэр киһитэ албыннаан кэбиспититтэн ордук дириҥник иҥэр, санаата алдьанар. Суох-соҕотох биир албыннааһын оҕо итэҕэйбэт буолуутугар тириэрдэр. Оҕону хаһан да албыннаама, түһэн биэримэ. Кини эмиэ эйигин хаһан даҕаны албынныа суоҕа.

Оҕо аҕата ийэлэрин туһунан эмиэ ити курдук өйдөбүллээх буоллаҕына, оҕо ийэтигэр сыһыана эмиэ ити курдук сайдар. Бу быһаарыылар эйэлээх кэргэҥҥэ улааппыт оҕолор өйдөрө-санаалара туруктаах буолуутугар олоҕурар.

Оҕоҕут эһигини көрөн үтүктэн улаатар. Кыра киһи санаатыгар эһиги курдук буолуон эрэ баҕарар. Бэйэҕит тугу үчүгэй дииргитин оҕоҕут бу үчүгэй эбит диэн өйдүүр. Туох куһаҕаны, сыыһаны, маннык табыллыбат диэбиккитин оҕоҕут оҥорбот буоларга үөрэнэн иһэр. Ити курдук сыыйа-баайа, үтүктэн-үтүктэн оҕо өйө-санаата эһиги саныыргыт курдук толкуйдуур буолан барыахтаах. Бэйэҕит кыра эрдэххитинэ хайдах үлэлээбиккит курдук үлэлэтэн, хайдах үөрэппиттэрин курдук үөрэттэххитинэ оҕоҕут дьэ эһиги курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатар.

Кыыс оҕо таҥарата - ийэтэ буоларын кыһаннар эрэ ситиһэр кыахтанар. Оҕо үтүктэн үөрэнэр дьоҕура олус күүстээх, үтүктэн, үтүктэн ийэтин курдук буоларга толору кыахтаах. Ийэлэр кыыстарын бэйэлэрин үтүгүннэрэн үөрэтэр буоланнар дьахталлар өйдөрө-санаалара эр дьоннооҕор быдан олохтоох, дириҥ тирэхтээх, үгэстэргэ үөрэниилэрэ быстыбакка салгыы баран иһэр кыахтаах. Омук өйө-санаата, тыла-өһө, үгэстэрэ ордук дьахталлартан тутулуктаах.

Оҕо бэйэтигэр чугас эрэнэр киһитин үтүктэр. Ханнык баҕарар оҕоҕо холобур буолар, үтүктэр, батыһар баҕа санаатын киһитэ наада. Оҕо бэйэтэ сөбүлээбит киһитэ, батыһар, үтүктэр баҕа санаатын киһитигэр, таҥаратыгар кубулуйар. Оҕо таҥарата, баҕа санаатын киһитэ бэрт чугас баар, ол киһи кини төрөппүтэ буоллаҕына, оҕоҕут эһиги курдук буоларыгар толору кыахтанар.

Сахалар киһи олоҕо, тугу оҥороро барыта кини санаатыттан эрэ тутулуктааҕын билэллэр. Санаа күүһэ киһини хамсатар. Күүстээх санаалаах киһи ылыммыт сыалын толорор кыаҕа элбэх буолар. Санаатын күүһэ элбэх буолан саҥа суоллары арыйан ситиһиини оҥорор кыаҕа элбиир. Кини санаатын күүһүнэн этин-сиинин кыайа-хото хамсатан бэйэтэ кыайыыны, ситиһиини оҥорор.

Киһи этин-сиинин барытын ис санаатын күүһүнэн хамсатар. Киһи этиттэн-сииниттэн ордон хаалбыт ас тобохторун таһаарыыта «Чэпчэтинии» диэн ааттанар уонна ити аатын курдук киһиэхэ чэпчээһини, кыра да буоллар ис санаата туолуутун оҥорор. Чэпчээбититтэн үтүө санаа сүүрээннэрэ киһи этигэр-сиинигэр барытыгар тарҕаналлар. Киһи этин-сиинин санаалара быстах баҕа санаалар, буор эбэтэр ийэ куттар баҕалара буолар. Бу баҕа санаалар киһи этин-сиинин көрдөбүллэрин быһаччы хааччыйаллар. Быстах баҕа санаа сүүрээннэрэ киһи этин-сиинин баҕатын толороллор. Эт-сиин туруга үчүгэй буолуута санаа көнүүтүгэр тириэрдэр. Баҕа санаата туолбут киһи санаата көнөр, дуоһуйар, үчүгэй майгына киирэр.

Оҕо улаатан, улахан киһи буолан истэҕинэ, баҕа санаалара өссө кэҥээннэр салгын кут баҕаларынан туолан бараллар. Салгын кут баҕа санаалара үөрэх-билии төрүттээх буоланнар ордук оҥорор, тутар диэки өттүгэр хайысхаланнахтарына, киһи бэйэтин үйэтигэр элбэх үчүгэйи, бэйэтигэр да, дьоҥҥо да туһалааҕы оҥорор кыахтанар. Киһилии баҕа санаалар диэн ааттаналлар.

Киһи олорор олоҕун тупсарарын туһугар эбэтэр туох эмэ ситиһиини оҥороругар санаатын бөҕөргөтүү, көтөҕүү наада буолар кэмэ баар буолар. Киһиэхэ баҕа санаа баар буоллаҕына, киһи ол баҕа санаатын толороору, ситиһээри атын дьон кыайбатахтарын кыайыан, олоххо көрсөр араас ыарахаттары барыларын да тулуйуон сөп. Киһини олоҕу олороругар баҕа санаата сирдиир. Ханнык баҕа санаалаах буолар даҕаны, соннук быһыылаах киһи буолар. Төрөппүттэр оҕолоругар бэйэлэрин холобурдарынан көрдөрөн киниэхэ үчүгэйгэ тардыһар баҕа санаалар үөскүүллэрин ситистэхтэринэ, оҕолоро кинилэр олохторун салгыырыгар олук ууран биэрэллэр.

Хайа баҕарар омукка бэйэлэрин эдэр көлүөнэлэрин иитэр-үөрэтэр ньымалардаахтар. Саха дьоно ордук туһанар ньымаларынан «Мин курдук буол» диэн үтүгүннэрэн үөрэтии буолар. Коммунизмы тута сатааһын бириэмэтигэр, дьадаҥы, үлэһит дьон олус эмискэ коммунизмы тута охсоорулар, оҕолорун бэйэлэрин урукку олохторугар үөрэппэт буолан хаалыылара, үтүгүннэрэн үөрэтиини суох оҥорбута. Олус эмискэ үөрэҕи-билиини баһылыы сатааһын, атын омук үөрэҕин киллэрии түмүгэр сахалар бэйэлэрин төрүт үөрэхтэрэ умнууга хаалбыта. Дьон бары оҕолорун үөрэхтээх эрэ киһи оҥороорулар бэйэлэрэ улааппыттарын курдук үөрэппэт буолан хаалыыларыттан оҕолоро бары, үчүгэй үгэстэргэ, үлэлии-хамсыы үөрэммэккэлэр бэрээдэктэрэ куһаҕан, атаах, сүрэҕэ суох буоллулар. Ас-таҥас дэлэй олоҕор олоро үөрэнэннэр үлэлии үөрэнэллэрин бырахтылар, маанытык таҥна-таҥна чэпчэки үлэни эккирэтэ сылдьарга тиийдилэр. Билигин эдэр көлүөнэлэр баҕа санаалара итинник буолла. Маннык кыра баҕа санаалаах дьон үлэлээн-хамнаан туох эмэ улаханы, туһалааҕы оҥороллоро саарбах соҕус. Олох чэпчэки өттүн диэки талаһа сылдьаллар.

Атаах оҕо баҕа санаата түктэри өттүнэн сайдар. Кыра эрдэҕиттэн дьонун бэлэмнэригэр, барыта-бары баар буолан иһиитигэр үөрэнэн хаалан, бары баҕата эмиэ туолан иһэригэр баҕарар. Барыта бэлэмҥэ үөрэниитэ баҕа санаата туолбатаҕына атыттары буруйдууругар тириэрдэр. Буруйдуур санаата дьону кытта тапсарыгар мэһэйдиир.

Бэйэ кыаҕын иһинэн баар баҕа санааны, кыратык кыһана түстэххэ кыайтарыан сөптөөх баҕа санааны оҕоҕо үөскэтии бастакы миэстэни ылар. Оҕо араас баҕа санаатын бэйэтин кыаҕынан толорорга үөрэниитэ кыайыыны, ситиһиини оҥорор буола үөрэнэригэр тириэрдэр. Туох эмэ үлэттэн, тугу эмэ оҥорбутуттан астынар, санаата туолар буоллаҕына, үлэһит киһи буолар. Оҕо улаатан истэҕинэ баҕа санаата төрөппүтүн курдук буола сатааһынтан үөскээн өйүгэр-санаатыгар олохсуйар. Оҕону куруук батыһыннара сылдьан үтүгүннэрэн үөрэтиинэн бу баҕа санаа, оҕо бэйэтэ көрө сылдьар буолан үксүгэр ситиһиллэр кыахтанар. Киһилии баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан, күүһүнэн ситиһэр, олоххо киллэрэр баҕа санаата ааттанар.

Киһи баҕа санаата туох да муҥура суох. Киһи иһигэр тугу барытын баҕара саныыр. «Өйө тиийэринэн» диэн этии баҕа санаа үөрэҕи-билиини баһылааһынтан эбиллэн биэрэн иһэрин бэлиэтиир. Баҕа санаа хайдаҕын быһаарарга аналлаах этии — ыра санаа диэн сахаларга баар. Ыра санаа диэн хаһан да туолбат баҕа санаалар. Kиһи сирдээҕи олоҕор толорботох баҕа санааларым баҕар өлбүтүм кэннэ туолаллара буолуо дии саныырыттан үөскээн олохсубут өйдөбүл ыра санаа диэн буолар. Киһи ити үтүөҕэ тардыһа сатыыр баҕа санаатын арай таҥара дьиэлэрэ табан туһаналлар.

Христианскай таҥара дьиэлэрин үлэһиттэрэ дьадаҥы дьону: «Бу Орто дойдуга куһаҕаннык, ыараханнык олордоххутуна, өллөххүтүнэ анараа дойдуга дьэ талбыккытынан олоруоххут»,- диэн уоскуталлар, албынныыллар. Аһара баай дьон таҥараттан тутулуктаахтарын курдук өйдөбүлү үөскэтэннэр таҥара дьиэлэрэ баай дьон тустарыгар ордук үлэлииллэр.

Өй-санаа киһиэхэ мэйиитигэр үөскүүрүн эбэтэр аан маҥнай онно мунньустарын быһыытынан «Ис санаа» диэн киһи туспа бэйэтин өйүнэн оҥорбут, быһаарбыт санаалара буолаллар. Бу санаалары Саха тылын кылгас быһаарыылаах тылдьыта маннык быһаарар – Киһи тугу эмэ дьиҥинэн бэйэтэ хайдах өйдүүрэ, дьиҥнээх санаата. Ис санаатын хаһан да кистээбэт. Ис санаатын киһиэхэ мээнэ биллэрээччитэ суох. (1,80). Ити аата, киһи кистэлэҥ кимиэхэ да эппэт, таһыгар таһааран биллэрэ илик, мэйиитин иһигэр сылдьар санааларын ис санаалара диэн ааттыыллар. Бу санааларын киһи таһыгар таһааран, этэн дуу эбэтэр тугу эмэ оҥорон биллэрдэҕинэ эбэтэр олоххо киллэрдэҕинэ ханнык быһыылары биллэрэр санаалар буолаллара биирдэ быһаарыллаллар.

Саха дьоно билинэллэринэн киһи баҕа санаалара икки аҥы көрүҥҥэ арахсаллар. Киһи майгына, өйө-санаата тус-туспа арахсалларын курдук, баҕа санаалара эмиэ икки сүрүн көрүҥҥэ арахсаллар:

1. Быстах баҕа санаалар диэн киһи бэйэтин этигэр-сиинигэр сыһыаннаах баҕа санааларын туспа бэлиэтээн этэллэр. Киһи быстах баҕа санаалара этигэр-сиинигэр сыһыаннаахтар, ону көрөргө-истэргэ, харыстыырга аналлаахтар. Киһи этигэр-сиинигэр дьайар баҕа санааларын барытын манна киирэллэр. Киһи этэ-сиинэ сынньанан, сымнаҕастык сылдьарын туһунан баҕа санаалар, бары быстах баҕа санааларга киирсэллэр уонна буор уонна ийэ кут баҕа санаалара буолаллар. Быстах баҕа санаалары маннык көрүҥнэргэ араарыахха сөп:

- Сытарга-сынньанарга баҕарыы.

- Аһыырга-сииргэ, иһэргэ баҕа санаа.

- Эр киһиэхэ эбэтэр дьахтарга баҕара санааһын.

Маннык баҕа санаалары барыларын холбоон, киһи тыыннаах харамайа - сүөһүтэ, баҕара саныыр санаалара диэн ааттанар. Ити баҕа санаалар барылара көннөрү тыыннаах харамай, сүөһү баҕара санааһыннара буолаллар. Бары улахан кыыллар бары баҕа санаалара итиннэ сөп түбэһэллэр. Ити баҕа санааларга үлэ-хамнас, сайдыы, үөрэх диэки тардыһа сатааһын диэн суох. Хата ол оннугар киһини сүрэҕэ суох оҥорор уонна киһи быстах баҕа санааларын эрэ толоро сылдьарыгар ыҥырыы эрэ баара биллэр.

Киһи этин-сиинин көрдөбүллэрэ куруук эбиллэн өрө баран иһэллэр. Киһи сынньана сыттаҕына, өссө сынньаныан, тугу эмэ минньигэһи сиэтэҕинэ, өссө минньигэһи сиэн баҕарара эбиллэн иһэр. Киһи быстах баҕа санааларын уларытан көннөрөрө олус уустук дьыалалар буолалларын быһаарар этиинэн «Итэҕэстээҕи иинин буора эрэ көннөрөр» диэн баара буолар. Бу этии киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник олохсуйан хаалбыт өйдөбүллэрин уларытарыгар, өйүн-санаатын олох төрдүттэн уларыттаҕына эрэ табылларын быһаарар.

Быстах баҕа санаалар аһара эбиллэн барыыларын киһиэхэ салгын кута сайдан, үөрэх-билии этиитинэн олоҕун оҥостор буолан, бэйэтин быстах баҕаларын хааччахтыырга күһэллэрэ эрэ тохтотоллор. Дьон бииргэ олорууларын бэрээдэгэ, араас үгэстэрэ, сокуоннара, сиэрдэрэ-туомнара эрэ киһи быстах баҕа санааларын хааччахтыыллар.

2. Сахалар «киһилии баҕа санаа» диэн, сайдыыга-үөрэххэ, «киһи буолуу» диэки, үчүгэйгэ тардыһар баҕа санааны ааттыыллар.

Киһи бэйэтин олоҕун устата куруук баҕа санааларын ситиһээри охсуһан, сүүрэн-көтөн, үлэлээн-хамсаан тахсар. Араас бэйэтин кыаҕар кыаттарбат баҕа санаалар киирэн сордууллар. Киһи бэйэтин баҕа санааларын, кини бэйэтин кыаҕар тэҥнээн биэриини киһилии өйө-санаата салгын кута оҥорор. Yгүс баҕа санааларын толорууга киһи кыаҕа тиийбэтэ мэһэйдиир. Төһөнөн киһи бэйэтин кыаҕа улаатан иһэр даҕаны, оччонон баҕа санаата эмиэ улаатан, үрдээн, элбээн биэрэн иһэр.

Салгын кут баҕа санаата киһиэхэ киһилии баҕа санааны үөскэттэҕинэ эрэ киһи буолуу диэки олоҕо салаллар. Бэйэтин олоҕор элбэх үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах дьыалалары оҥорор кыахтанар. Yлэ -киһини киһи оҥорор. Киһилии киһи - үлэһит. Yлэһит дьон элбэхтэр. Баар дьонтон барыларыттан аҥардарыттан ордуктарын ылаллар. Бу дьон үлэлээн-хамсаан туох эмэ туһалааҕы оҥороннор олоҕу иннин, сайдыы диэки хамсаталлар. Yлэлиир эрэйдээх, эти-сиини хамсатыахха наада. Yлэлиир киһи тулуурдаах, ылыммыт сыалын ситиһээри дьулуурдаах уонна дьүккүөрдээх.

Киһи киһилии өйө-санаата, салгын кута кини көннөрү, быстах баҕа санааларын уодьуганнаан, киһилии майгыга тэҥнээн биэрэ сатыыр. Киһи итинник икки аҥы өйдөөх-санаалаах буолуута түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөр. Онно икки тус-туһунан өйдөр-санаалар, куттар тус-туспа дьон буоланнар атын-атыннык быһыыланаллар. Түүлгэ көстүүлэри маннык икки тус-туспа көрүҥнэргэ араартыахха сөп:

а. Киһи түүлүгэр үгүстүк этэ-сиинэ суох, көннөрү сылдьан эрэ тугу эрэ көрөр. Ханна эмэ соҕотохто тиийэн баар буолан хаалар, этэ-сиинэ ханна да баара биллибэт. Бу сылдьан эрэ үгүстүк саныыр, ону-маны бэйэтэ быһаарар. Ити көннөрү көрө эрэ сылдьар түүл киһитэ, киһи салгын кута бэйэтэ сылдьар буолуон сөп.

б. Атын түүлгэ киһи бэйэтин көрөр, этэ-сиинэ баара биллэр, ордук илиитэ уонна атаҕа көстөр эбэтэр бэйэтэ таҥнар эҥин, бу бэйэм сылдьабын дии саныыр, бэйэтэ тугу эмэни оҥорор. Маннык түүлгэ көстөр киһи, киһи ийэ кута сылдьар.

Түүлгэ көстөр хайа эрэ биллибэт куһаҕан киһини, абааһыны кыайыы ханнык эмэ баҕа санаа туолуутугар көстөр.

Ханнык баҕарар баҕа санаа туолуута, туох эмэ үчүгэйтэн толору астыныы, дуоһуйуу санаата киһиэхэ дьолу аҕалар. (1,65). Дьол диэн киһи хайа эмэ баҕа санаатын ситиһиитэ, толоруута буолар. «Дьоллоох киһи» диэн элбэх баҕа санаалара туолбут киһи ааттанар.

Дьол икки, сор икки киһини кытта тэҥҥэ сылдьар курдуктар. Кыра, бэйэтин кыаҕар сөп түбэһэр баҕа санаалаах киһи дьоллоох буолар кэмэ элбэх буолар. Кини бэйэтин баҕа санаатын толорон санаата дуоһуйара, дьоллоох буолара элбиир.

Дьолго баҕарыы диэн баҕа санаа туолуутун ситиһэ сатааһын. Итиннэ киһи бэйэтин санаатыгар оҥорон көрөр дьолун ситиһиитэ, ол аата баҕа санаата туолуута кинини дьоллоох оҥорор. Манна хас биирдии киһи сыала, дьоло төһө ырааҕыттан уонна туох сыала-дьол буоларыттан ситиһии эмиэ уратыланан тахсар. Киһи бэйэтигэр сыал туруорунуута уонна ол сыалын ситиһиитэ кинини дьолун ситиһэригэр тириэрдэр. Сыал чугас соҕус, киһи кыаҕын иһинэн баар буолуута, дьол кэлэн иһэрин бэлиэтиир. Оскуоланы үөрэнэн бүтэрии үөрүүтэ оҕо олоҕор маҥнайгы биллэр дьолу ситиһиитэ буолар.

Киһи бэйэтэ санаатыгар оҥорон көрөн ылынар баҕа санаата кинини сирдээн иһэр сулус буолан сыалын ситиһэригэр туһалыыр. Киһи бу ылыммыт сыалын ситиһээри араас ыарахаттары да туоруон, эрэйдэри да тулуйуон сөп. Хас киһи аайы барыларыгар ыҥырар сулус буолан инники диэки сирдиир баҕа санаа хайаан да наада. Биир баҕа санаа ситиһиллэн, дьол буолбутун кэнниттэн салгыы атын баҕа санаалар киирэн иһэллэрэ, киһи бэйэтин олоҕор баҕа санааларын ситиһэн куруук өрө тахсан иһэр курдук сананарын үөскэтэр.

Баҕа санаа олус күүстээх буоллаҕына киһи бэйэтэ ити баҕа санаатын туолуоҕа диэн итэҕэйэригэр тириэрдэр. Куруук биири санаатаҕына киһиэхэ бу санаата үгэс буолан олохсуйар, кэлин ити санаатын бэйэтэ итэҕэйэр буолар. Киһи ити курдук инники диэни сирдиир баҕа санаатын итэҕэлгэ кубулуйуон сөп. Киһиэхэ бэйэтигэр сөптөөх итэҕэл баар буолуута кини өйө-санаата туруктаах, ханнык эрэ сыалы ситиһэргэ туруоруммут сыалланар. Киһи ити сыалларын толорууга бэйэтин олоҕун аныыр буоллаҕына, ити сыалларын ситиһэргэ толору кыахтанар.

Киһини үчүгэй сыаллары ситиһэргэ ыҥырар баҕа санаалары үчүгэйгэ баҕарыы диэн ааттыыллар. Дьон үксэ үчүгэйи баҕара санаатахтарына үчүгэй быһыылары оҥороллоро элбэх буолан олох иннин диэки, сайдыы диэки сыҕарыйар. Үчүгэйи баҕара санааһын, үчүгэй быһыылар элбээн иһиилэригэр тириэрдэр буолан, дьоҥҥо хайаан да наада.

Киһи бэйэтин баҕа санаата, үчүгэйгэ баҕара санааһына таҥарата буолар. Таҥара диэн, хас биирдии киһиэхэ өйүгэр-санаатыгар иҥэн сылдьар үчүгэйгэ баҕара санааһына буолар. Үчүгэйгэ баҕара санааһыны киһи бэйэтин өйүгэр-санаатыгар иҥэриититтэн, иитиэхтээн улаатыннарыытыттан быһаччы тутулуктаах. Киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй туһунан өйдөбүл таҥара буолан дириҥник иҥнэҕинэ, киһи өйө-санаата туруктаах буолан үчүгэйи оҥороро элбэх буолар. Оҕо киһи буолар баҕа санаата киһи, үчүгэй киһи буоларыгар тириэрдэр. Бары таҥаралар ол иһин үчүгэй көрүҥнээх киһиэхэ кубулуйбуттар.

Оҕо өйө-санаата иитиллэн тахсарыгар үөрэҕи-билиини баһылааһына олук буолар. Үөрэҕи-билиини баһылааһын баҕа санаа сайдыытыгар, киэҥ-куоҥ өйдөбүллээх буолуутугар тириэрдэр. Баҕа санаа сайдыытыгар киһи бэйэтин олоҕуттан билбитэ, үөрэхтэн эбиммитэ олук буолар. Киһи бэйэтин олоҕуттан тирэнэн баҕа санаата сайдан барар. Дьон бары билэр «Бытие - определяет сознание» диэн этиигэ биһиги үлэбит сөп түбэһэр буолан чахчы таба буолар.

Дьон олоҕор туох үчүгэй уонна куһаҕан баарын билэр буолуу куһаҕан быһыылары арааран билиигэ тириэрдэр. Киһи барыта куһаҕан быһыылары билэр буолан, бэйэтэ оҥорбот буоллаҕына, куһаҕан быһыылар аҕыйаан суох буолан бараллар.

«Баҕата барыта туолбут киһи» диэн баара биллибэт. Киһи байан-тайан кыаҕа эбиллэн истэҕинэ, араас баҕа санаата эмиэ элбээн, иннигэр ыҥыран, угуйан салгыы баран иһэр. Баҕа санааны ситиһиилэр үрдэлтэн үрдэли дабайан өрө тахсан иһиини санаталлар. Баҕа санаа олус ыраах буолбакка киһи кыаҕын иһинэн буолуута, ситиһиигэ тириэрдэр. (2,10).

Туһаныллыбыт литература

1. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. - Дьокуускай: "Бичик" нац.кинигэ кыһата, 1994. - 264 с.

2. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.

Өссө маны көр