Баҕа санаа үөскээһинэ
Баҕа санаа үөскээһинэ оҕоҕо инникигэ сирдиир, ыҥырар күүскэ, таҥараҕа кубулуйар.
Сахалар оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ туттар тыллара оҕоҕо баҕа санааны үөскэтэллэр. Ол курдук: «Оҕом үчүгэй оҕо буол эрэ»,- диэн ытаабыт оҕону уоскутарга этиллэр тыллар үчүгэй оҕо буолар баҕа санааны оҕоҕо тириэрдэллэр. Оҕо ытаабатаҕына үчүгэй оҕо, онтон үчүгэй киһи буоларын билэн улаатар.
Кыра да оҕоҕо үөрбүт сирэйи көрдөрдөххө үтүктэн үөрбүтүнэн барар. Киниэхэ көрсүһүүттэн үөрэр үгэс олохсуйар. «Yөрбүт киһи – үчүгэй киһи» диэн үөрэтии үчүгэй киһи хайдах көрүҥнээх буоларын быһаарар.
«Куруук кыыһыра сылдьыма»,- диэн быһаарыы куһаҕан киһи уһуннук кыыһырарын биллэрэр. Элбэхтик кыыһырар буолуу куһаҕан майгыга киирсэр.
«Хаһан улахан киһи өйө киирэр»,- диэн этии улахан киһи чахчы өйдөөҕүн быһаарар уонна улахан киһи буолууга ыҥырар, оннук баҕа санааны үөскэтэр. Оҕо бу баҕа санаатын ситиһээри киһи буолуу үөрэҕин баһылыыр.
«Оҕону кытта аахсыма», «Оҕо сыыһан-сыыһан үөрэнэр»,- диэн быһаарыы үөрэнии чахчы ыараханын уонна уһунун биллэрэр. Оҕо улаатыар, улахан киһи буолуор диэри боруобалыыр, сыыһаны элбэхтик оҥорор кыахтааҕын быһаарар.
Оҕо улаатан иһэн төрөппүттэрин көрөн, үтүктэн үөрэнэр. Бэйэтин олоҕун кинилэр курдук оҥостон олорорго баҕа санаата үөскээн, үгэс буолан олохсуйар, өйүгэр-санаатыгар иҥэн иһэр.
Үчүгэйи баҕарар, киһилии майгылаах саха дьонун олоххо сыһыаннара былыргы өбүгэлэриттэн салҕанан, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн салгыы баран иһэр. Киһилии киһи олоҕун устата тиит олордон, дьиэ туттан, оҕо төрөтөн бэйэтин олоҕун салҕааччыны хаалларан иһиэхтээх диэн этэллэр. Оҕо төрөппүттэрэ ити этиини толорор буоллахтарына, оҕолорун баҕа санаата эмиэ итинник буолар. Олох үөрүйэхтэрэ, үгэстэрэ оҕоҕо төрөппүттэриттэн быһаччы бэриллэн иһиилэрин «Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр» диэн ааттыыллар.
Уһуннук олорбут, миккиллибит төрөппүт бэйэтин олоҕор билбит-көрбүт бары билиилэрин оҕотугар биэрэн, иҥэрэн үөрэтэн иһэр буоллаҕына эрэ былыргы үөрүйэхтэр уонна үгэстэр симэлийэн хаалбакка эдэр көлүөнэлэргэ бэриллэн, кинилэр баҕа санааларыгар кубулуйар кыахтаахтар. Бу өй-санаа бэриллэр ситимэ быстыыта кэлэр көлүөнэ эдэр дьон төрөппүттэрин олохторун билбэт, үлэлэрин-хамнастарын сыаналаабаттарын үөскэтэр.
Саха дьоно оҕолорго олох үөрэхтэрин тэҥэ, сахалыы тылы, үгэстэри уонна итэҕэли үөрэтэллэрин сэбиэскэй былаас утарсар этэ. Ити үөрэхтэр умнууга хаала сыспыттара эрээри кэлин кэмҥэ төһө эмэ көнөн үөрэнии салҕанан барар. Олох үөрэҕин билиигэ эбии саха омук буолуу диэн көрдөбүл киирэн иһэр. Бу көрдөбүл саха омуга олус былыргы төрүттээх омук буолуутун билиниититтэн күүһүрэн биэрэр. Бэйэ сиригэр-уотугар аҕыйах ахсааннаах омук буолан үтүрүллүү ордук улахан хомолтону үөскэтэр.
Билигин үгүс саха дьоно тугу оҥордоххо саха омукка туһалаах буолуой диэн санааҕа оҕустарар буоллулар. Кинилэр баҕа санаалара хайдах гыннахха саха омук сайдан, чэчирээн тахсыаҕай диэн боппуруоһу быһаарыыга элбэхтик үлэлиир буолла.
Саха омугу харыстыырга турумматахха атын ким да харыстыа суоҕа диэни бары билэр буоллулар. Большевиктар, коммунистар баһылаан-көһүлээн, дьаһайан кыра омуктары барыларын харыстаабыттарын түмүгэр саха дьоно биир мөлүйүөн курдук киһини сүтэрбиттэр эбит. (1,94). Yйэ аҥарыттан ордук кэм устата сахалар ахсааннара биир да киһинэн эбиллибэтэх. Сахалар ахсааннара эбиллибэтиттэн хата сорохтор улаханнык хомойумуохтарын сөп. Киэҥ-куоҥ, элбэх сир баайдаах дойду босхолонон, кураанахсыйан иһэрэ, сир аннынааҕы баайын тоҕо хаһан, харса-хабыра суох таһан ыларга ордук табыллар.
Саха дьонугар итэҕэл туһаны аҕалыа диэн этэллэр.
Итэҕэл кырдьык омуктар түмсүүлэригэр олус улаханнык туһалыыр. Былыргы улахан итэҕэллэр аан маҥнай үөскүүллэригэр улахан сэриилэр көмөлөспүттэрэ. Атын дойдулары сэриилээн ылан итэҕэли тарҕатыыга эмиэ сэриилэр туһалаабыттара. Билигин олох көнөн, улахан сэриилэр уурайаннар, билии-көрүү кэҥээн турдаҕына сайдыахтаах саҥа итэҕэл атыттартан ураты буолуохтаах. Итэҕэл үчүгэйгэ ыҥырар эрэ буоллаҕына омук сайдыытыгар туһалыыр. Бу итэҕэл саха дьонугар үчүгэйгэ, үтүөҕэ тардыһар баҕа санааны үөскэтэрэ наада. Дьон баҕа санааларын ситиһээри элбэх кыайыылары оҥороллоругар кыахтарын үрдэтэр буолан итэҕэл ордук сахаларга наада буолла.
Бу итэҕэл омуктар сайдан-үүнэн бараннар, кэхтэр-мөлтүүр кэмнэрин таба учуоттуур буолуохтаах. Төттөрү баран атын омуктартан арахсыы, туспа олоруу, тылы-өһү араарыы диэки ыҥырар итэҕэл кэлин тиһэҕэр улахан буортуну оҥоруон сөп. Аҕыйаан эрэр ахсааннаах омук дьоно бэйэлэрэ эрэ туспа арахсан бардахтарына бэрт сотору кэминэн «Аймахтаһыыга» оҕустаран дьэ букатын сүтэр суолга киирэн хаалыахтарын сөп.
Айылҕа ити сокуонун хайа да омук кыайан кэспитэ суох курдук. Сир үрдүгэр олорор бары кырдьыбыт омуктар сайдыыттан хааланнар, ахсааннара аҕыйаан кытыы, хаардаах, тымныы эбэтэр хайалардаах сирдэргэ үтүрүллэн олороллор. Сир-дойду үтүө, ордук туһалаах өттүлэрин кыахтаах, сайдыылаах норуоттар ылбыттар.
Сир үрдүгэр дьон-норуот ахсааннара эбиллэннэр аһара баран хаалыах курдуктар. Сиргэ үүнэр ас-үөл саппааһа ситэ тиийбэтиттэн бу балаһыанньа ыараан иһиэх чинчилээх. Сайдыылаах норуоттар, бэйэлэрэ ахсааннара элбэх буолан дьон аһара элбээбэттэригэр ордук кыһанар курдуктар. Хас биирдии ыаллар аҕыйах оҕолоох буолууларыгар ыҥыраллар. Бу ыҥырыы аҕыйах ахсааннаах норуоттарга киэҥник тарҕаммата буоллар ордук этэ.
Кэнники кэмҥэ аҕыйах оҕолоох дьон элбээн хаалыылара үгүс дьон санаатын быһаарааччылар аны кинилэр буолалларыгар тириэртэ. Бука бары түмсэн биир эбэтэр икки оҕону үчүгэйдик көрүөххэ диэн ыҥыраллар. Билигин саха сиригэр оҕолоох дьахталлартан 28 бырыһыаннара эрэ суох аҥардас дьахталлар буоллулар. Оҕону үчүгэйдик көрүөххэ диэн ыҥырыыларын кытта бэйэлэрин эмиэ үчүгэйдик көрдөрүөхтэрин баҕара саныыллар. Бу ийэлэр оҕолоро улааттахтарына биир баҕа санааларынан кимиэхэ эмэ бэйэбитин көрдөрүөххэ диэн буолара букатын да саарбахтаммат. Итинник баҕа санаалар үөскээһиннэрэ омук сайдан иһиитигэр букатын көмөлөспөттөр. (2,19).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. У.А.Винокурова. Сказ о народе саха. Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1994.- 144 с.
2. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.