Киһи быһыыта

Киһи быһыыта диэн саха дьонун олохторун сокуона, хаһан да аһара барбат хааччаҕа ааттанар. Киһи оҥорор быһыыларын оҥоруу киһи быһыытын тутуһуу, онтон киһи оҥорор быһыыларын таһынан, аһара барыы, айыыны оҥоруу буолар.

Оҕо айылҕаттан аналын быһыытынан олоҕу олоруон баҕарар. Саҥа төрүөҕүттэн улааппытынан бараары ийэтин эмпитинэн барар, туга эмэтэ тиийбэтэҕинэ ытаан бэбээрэн биллэрэн иһэр. Оҕо ытыыр саҥата киһи истэригэр саамай сөбүлээбэт дорҕоонноро буолаллар. Ытыыр саҥа көмө хайаан да наадатын биллэрэр. Кыра оҕо кыаммат буолан олоҕун ийэтин көрүүтүнэн-истиитинэн уонна көмөтүнэн саҕалыыр.

Оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн хайдах иитиллэриттэн уонна үөрэтиллэриттэн тутулуктанан сайдар. Саха дьоно: «Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа»,- диэн этиилэрэ оҕо аҕатын суолун батыһан, үтүктэн үөрэнэн кини курдук буоларын уонна өссө бөҕөргөөн, хатарылыннаҕына салгыы сайдыыны ситиһэрин быһаарар. Өй-санаа, кут-сүр, таҥара үөрэхтэрэ оҕону иитииттэн-үөрэтииттэн, киһи буолуутуттан саҕалаан киһи быһыылаахтык олоҕун олороругар үөрэтэр аналлаахтар.

Киһи диэн тыл хаһан үөскээбитэ, туттуллар буолбута биллибэт ыраах. Өй-санаа сайдан киһи кыыллартан, сүөһүттэн арахсан киһилии быһыыланар буолуоҕуттан үөскээбит. Киһи былыр Күҥҥэ тэҥнэнэр үтүө тыл эбит. Былыргы түүрк тылын тылдьытын ыллахпытына, Күн диэн былыргы суолтата – киһи. (1,42).

Төрөппүт эбээһинэһэ оҕотун бэйэтин курдук киһи оҥоруу буолар. Төрөппүтүн өйүн-санаатын таһымын, үлэтин-хамнаһын ситиһэн баран өйүн-санаатын салгыы сайыннарбыт оҕо туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатар. Өйө-санаата салгыы сайдан барыыта төрөппүтүн, үгэстэригэр билиитигэр-көрүүтүгэр, үлэтигэр-хамнаһыгар тирэҕирэр, онтон салгыы сайдан кини өйө-санаата туруктаах буолар. Оҕо ийэ кута үтүө үгэстэргэ төрөппүтүн көмөтүнэн үөрэннэҕинэ өйө-санаата туруктаах буола сайдар.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан истэҕин аайытын бэйэлэрин солбуйааччыларын анаан-минээн, ааҕан-суоттаан Күн сирин көрдөрөллөр. Ийэ оҕотугар сыһыана оҕото бэйэтин олоҕор хайдах сыһыаннаһарын үөскэтэр. Улаатан истэҕинэ аһара көрүү-истии бэйэтэ мөлтөх, бэлэмҥэ үөрэммит киһини иитэн таһаарар. Барыны-бары бэйэтэ оҥоро үөрэммит оҕо олоххо дьулуурдаах, үүнүү-сайдыы диэки тардыһыылаах буола улаатар. Бэйэтин олоҕуттан сиэттэрэн тугу үчүгэй, тугу куһаҕан дииргэ төрөппүттэрин үтүктэн сыыйа үөрэнэр.

Сахалар быһааралларынан кыра оҕо улахан киһиттэн чуолкайдык туспа араарыллан «Оҕо» диэн ааттанар. Бары кыыллар, көтөрдөр оҕолоро эмиэ оҕолор диэн ааттаналлар. Былыргы сахалар «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн этиилэрэ оҕо киһи буолууга, онтон киһи быһыытын сүтэрбэккэ олоҕу олорууга үйэтин тухары үөрэнэ сырыттаҕына эрэ табылларын быһаарар. Кэлин кэмҥэ бу этии олох үөрэҕэр сыһыаннааҕын умнан аҥардастыы үөрэхтээһиҥҥэ эрэ сыһыаннаах курдук өйдөөһүн баар буолла.

Өй-санаа олус түргэнник сайдар. Киһи бары баҕа санаата аһара элбэх. Өй-санаа ханнык да кээмэйэ, хааччаҕа суох бараары гынар. Сирдээҕи олоххо өй-санаа эккэ-сииҥҥэ, өйгө-мэйиигэ үөскүүр, иитиллэр, онтон эньиэргийэ ылынар буолан баран аны аһара барыан баҕарар. Киһи тыынар-тыыннаах, эттээх-сииннээх буолан өйө-санаата эмиэ киһи быһыытыттан таһынан барбата ирдэнэр. Бары таҥара үөрэхтэрэ өйү-санааны хааччахтыыллар. «Таҥара барыны барытын айбыта» диэн этии киһи өйө-санаата таҥараҕа хаһан да тиийбэтин бэлиэтиир, ол иһин өйү-санааны хааччахтыыр.

Өй-санаа эбиллэн, сайдан иһиитэ диэн киһи бары билиитин-көрүүтүн туһанан этин-сиинин эрчийиитэ, ону өр кэмҥэ дьарыктаан үөрүйэх оҥоруута буолар. Сахалыы үөрэҕинэн үөрүйэх буолбут эт-сиин буор куту үөскэттэҕинэ эрэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанар.

Оҕо төрүөҕүттэн уһуннук иитиллэн, үөрэтиллэн уонна улаатан киһи буолары ситиһэр. Төрөппүттэрэ хайдах иитэллэр уонна үөрэтэллэр даҕаны соннук киһи буолар диэни саха киһитэ барыта билэр. Киһини билиэхтэрин баҕардахтарына сахалар кини төрөппүттэрин туһунан ыйыталаһаллар этэ. Советскай былаас кэмигэр оҕолору аһара көрүү-истии, үөрэхтээх эрэ дьон оҥороору атын, сымнаҕас олоххо үөрэтии түмүгэр оҕолор өйдөрө-санаалара уларыйда. Оҕо төрөппүтүн курдук диэн өйдөбүлү олус көнөтүнэн ылыныы сыыһа. Кэлин кэмҥэ оҕону хайа кэмҥэ диэри иитиэххэ, онтон салгыы үөрэтиэххэ сөбө букатын уларыйда. Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн ийэ кута иитилиннэҕинэ эрэ өйө-санаата туруктаах буоларыгар тириэрдэрин кут-сүр үөрэҕэ дакаастыыр.

Киһи буолууну оҕо олох кыра эрдэҕиттэн үчүгэйдик иитилиннэҕинэ уонна үөрэннэҕинэ эрэ ситиһэн иһэр. Улаатан, өр кэмҥэ үөрэнэн, үөрэнэн өйө киирдэҕинэ биирдэ ситиһиэн сөптөөх уһун уонна ыарахан үөрэх, киһи буолуу үөрэҕэ буолар. Оҕо улаатыар диэри «Киһи буоларга» үөрэннэҕинэ эрэ салгыы киһи быһыылаахтык олоҕун олороро табыллар.

Саха дьоно киһи олоҕун сыалын, олоҕор тугу ситиһиэхтээҕин чуолкайдык быһааран этэллэр. Ол сыал «Киһи быһыылаахтык» олоҕу олоруу, өйү-санааны сайыннаран «Киһилии киһи» буолары ситиһэн, дьону-сэргэни кытта эйэлээх буолуу буолар. Yгүс дьон сөбүлүүр, итэҕэйэр киһилэрин «Киһилии киһи» диэн ааттыыллар. Сахалар быһааралларынан киһи уһун үйэтин тухары үлэлии-үлэлии, үөрэнэн-үөрэнэн куруук киһи быһыытын таһымыгар сылдьыахтаах. Киһи быһыытын киһи олоҕун бүтүүтүгэр диэри илдьэ сырыттаҕына, быстах суолга сыыһа туттан сиргэ-буорга тэпсибэтэҕинэ биирдэ олоҕун сыалын, ситиһэрэ кыаллар.

«Олох ыарахан» диэн этии киһи быһыытын сүтэрбэт буолуу ыараханын бэлиэтиир. Бу быһаарыы киһи олоҕор олус куһаҕан, сиэргэ-баппат сыыһалары оҥорон кэбиһэрэ ыраахтан буолбатын эмиэ арыйар. Чэпчэки олоҕу тутуһуу, барыта бэлэмҥэ үөрэнии олох чэпчэкитин курдук санаалары үөскэтэн эдэр киһини сыыһа туттууларга үтүрүйэр. Өй-санаа туруга суох буолуута, ийэ кута үтүө үгэстэргэ үөрэммэтэҕэ киһини быстах суолга сыыһа туттарыгар тириэрдэр. Эдэрдэри кэтэһэр алдьархайдар итиннэ саһан сыталлар.

Киһи быһыытын өйүн-санаатын тутуһан олох олоруу киһи олоҕун сүрүн сыала. Киһи олоҕун устатын тухары киһи быһыытын суолуттан сыыһа-халты туттан туораабакка сылдьыыта кини сүрүн кыайыыта, өйө-санаата туруктаах буолуутун көрдөрөр бэлиэтэ. Өй-санаа туруктаах буолуутун ситиһэргэ сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ туһалыыр. Эти-сиини эрчийэр курдук өй-санаа эмиэ эрчийиигэ, куруук дьарыктыы, куһаҕан санаалартан ыраастыы сылдьарга наадыйар.

Кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан куһаҕаны санааһын, куһаҕан санаалартан өйү-санааны ыраастаан испэт буолуу өй-санаа киртийэн, куһаҕан санааларынан туоларын үөскэтэр. Киһи куһаҕан түүллэри көрөрө, куһаҕан санаалара элбээбитин биллэрэр. Yгүстүк куһаҕаны саныы сылдьартан аны ол санаалара куһаҕан үгэскэ кубулуйдахтарына куһаҕан быһыылаах киһиэхэ кубулуталлар. «Былыргыны былыт саптын» диэн этии куһаҕаны умнан, өйү-санааны ыраастыыр туһалааҕын бэлиэтиир.

Киһи сааһа ыраатан истэҕин аайы олоҕо, майгына уларыйан биэрэн иһэр. Бу уларыйыыларга сөптөөх уларыйан биэриилэри киһи бэйэтин өйүгэр-санаатыгар киллэрэн биэрэн истэҕинэ эрэ киһилии киһи буолуутун өйүттэн-санаатыттан туораабат. Киһи кырдьан, этэ-сиинэ мөлтөөн иһиититтэн олоҕор буолар уларыйыыларга өйө-санаата үөрэнэн биэрэн иһиэхтээҕин былыргы сахалар чопчу билэннэр «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн эппиттэр. Былыргы саха дьонун бу этиилэрэ үөрэхтээһиҥҥэ буолбакка олох үөрэҕэр үөрэниигэ сыһыаннаах. Киһи киһи быһыылаах буола үөрэнэн иһэригэр аналлаах.

Билигин үөрэнии диэн тылы үчүгэй буолуу, билиини-көрүүнү баһылааһын диэн өйдөбүллээх туттуллар. Олох уоппутугар үөрэнии диэн этии букатын да хаалан сылдьар. Сахалыы олох уоппутугар үөрэнии «Үөрүйэх» диэн ааттанар уонна үгэстэргэ үөрэниини кытта быһаччы сибээстээх. Киһи олох уоппутугар куруук үөрэнэ, эбинэ, хас күн аайы өйүн-санаатын үчүгэй буолууга, үчүгэйи оҥорууга үөрэтэ сылдьыахтаах.

Үчүгэй санаалаах буолууну ситиспит киһи дьэ биирдэ «Киһи киһитэ», «Киһилии киһи» диэн буолар. Оҕо улаатан истэҕинэ сайдан, үөрэнэн-үөрэнэн «Киһи буолууну» ситиһиэхтээх. Салгыы өйө-санаата сайдан дьон-сэргэ сөбүлүүр үтүө быһыыларын оҥортоотоҕуна, бар дьонугар ытыктабыллаахтык сыһыаннастаҕына «Киһи киһитэ» диэн ааты иҥэрэллэр.

Элбэх дьон ытыктабылларын ситиспит, бары сөбүлүүр, астынар киһилэрин: «Баар-суох киһибит», «Биһиги киһибит»,- диэн үрдүктүк сыаналыыллар.

«Киһи тыыннаах буолан тугу эмэни оҥорор» диэн этии баара, Киһи хаһан баҕарар үчүгэйи даҕаны эбэтэр куһаҕаны эмиэ оҥорор кыахтааҕын бэлиэтиир. Киһи тыыннаах сырыттаҕына эрэ сыыһаны, куһаҕаны оҥорорун бу этии эмиэ быһаарар. Тыыннаах киһи сыыһаны хаһан баҕарар оҥоруон сөп. Сыыһаны, куһаҕаны оҥорортон кини өйө-санаата эрэ быыһыыр. Сайдыбыт өй-санаа куһаҕаны, сыыһаны билэн, арааран, дьон олохторун уоппутунан салайтаран оҥорботоҕуна эрэ киһилии киһи буолара быһаарыллар.

Бу быһаарыы ордук чуолкайдык нууччалыы өс хоһоонунан быһаарыллар. «От сумы и от тюрьмы не зарекайся» диэн өс хоһооно киһи хаһан даҕаны киһибин диэн аһара барбакка бэйэтин кыана тутта сырыттаҕына эрэ табылларын быһаарар. Сыыһа-халты туттуу ханнык баҕарар тыыннаах киһиэхэ баар буолар быһыы эбитин уонна онтон киһи бэйэтэ, өйүн-санаатын күүһүнэн эрэ харыстанар кыахтааҕын бэлиэтиир.

Үчүгэй санаалаах, үчүгэйи оҥоруон баҕарар киһи куһаҕаны оҥорбот, үчүгэй киһи, киһи буолуон баҕарар. Үчүгэйи оҥорор санаалаах киһи сыыһа туттан куһаҕаны оҥордоҕуна даҕаны көннөрүнүөн баҕарар күүһэ улахан. Кини ийэ кутугар үчүгэй туһунан өйдөбүллэр иҥнэхтэринэ санаата үчүгэй диэки таттарыылаах буолан сыыһаны оҥордоҕуна көннөрүнэр кыаҕа улаатар.

Оҕо киһи оҥорор быһыыларыттан куһаҕан быһыылары билэн оҥорбот, үчүгэй быһыылары оҥорор буола үөрэннэҕинэ үчүгэй быһыылаах оҕо буола улаатар. Оҕо ийэ кутугар үчүгэй быһыылары оҥорор буолуу үөрэҕэ үгэс буолан иҥэрилиннэҕинэ кини үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир.

Дьон оҥорор туох-баар быһыылара барылара «Киһи быһыыта» диэн ааттаналлар. Киһи быһыытын оҥорор киһи «Киһи быһыылаах»,- диэн ааттанар.

Киһи оҥорор бары быһыылара аны үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылар диэн икки улахан бөлөхтөргө арахсаллар:

- Yчүгэй быһыы. Yгүс киһи сөбүлүүр быһыыларын оҥоруу үчүгэй киһи быһыыта эбэтэр үчүгэй быһыы диэн ааттанар.

- Куһаҕан быһыы. Дьон үгүстэрэ сөбүлээбэт быһыылара син киһи быһыытыгар киирсэр буолан баран дьоҥҥо үчүгэйи оҥорботуттан куһаҕан быһыы диэн буолар.

Yчүгэй уонна куһаҕан быһыылар бэйэ-бэйэлэриттэн төһө үчүгэйдэриттэн уонна куһаҕаннарыттан тутулуктанан элбэх араастарга арахсаллар. Ол араастар киһи майгыныгар быһаччы сыһыаннара суох.

Kиһи оҥорор туох баар быһыылара барылара иккилии өрүттээхтэр. Бу икки өрүттэр арахсыылара дьон үксэ хайдах санаалаахтарыттан быһаччы тутулуктанар. Үгүс киһи өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр өйдөбүл, кинилэр сөбүлүүр быһыылара – үчүгэй диэн буолар, онтон ханнык эрэ өйдөбүл эбэтэр быһыы дьон үгүстэрин санааларыгар сөп түбэспэтэҕинэ куһаҕанынан ааҕыллар."Туох барыта икки өрүттээх" диэн сахалар этэллэр. Бу этии ордук «Мэтээл икки өрүттээх» диэн этиинэн чуолкайданар уонна биир өттө көстүбэт, кэтэх өттө буоларынан быһаарыллар. Туох баар барыта биир өттө дьоҥҥо биллэр, көстө сылдьар буоллаҕына атына соччо баара биллибэт, табан быһаардахха эрэ булуллар.

«Үчүгэй эмиэ куһаҕаннаах» диэн этиини быһаарыыга дьон барыта билэр холобурдарын туһаныахха сөп. Ол курдук олус минньигэс, сыалаах, арыылаах астары аһыы сылдьар киһи сотору олус уойан, доруобуйата мөлтөөн барыан сөп эбэтэр куруук арыгыны элбэҕи иһэр киһи арыгыһыт буолан хаалыыта үчүгэй олус элбэҕэ киһиэхэ буортулааҕын быһаараллар. Өссө бу этиини быһаарыыга куруук сылааска сылдьарга үөрэнэн хаалбыт киһи доруобуйата мөлтөөн, тымныйан ыалдьан иһэрэ элбиирэ эмиэ олук буолуон сөп.

Ханнык баҕарар быһыы аһара баран хааллаҕына төттөрү өттүгэр кубулуйан хаалар. «Хотели как лучше, а получилось как всегда» диэн быһаарыы үчүгэйи оҥороору санаммыттара кыаттарбакка куһаҕан өттүгэр уларыйбытын бэлиэтиир.

«Kуһаҕан эмиэ үчүгэйдээх» диэн этиилэр бааллара киһи үчүгэйтэн да, куһаҕантан да кыайан арахсан быыһамматын быһаараллар. Үгүс дьон куһаҕан диэн ааттыыллара аҕыйах киһиэхэ үчүгэй буолан тахсыан эмиэ сөп. Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга, оҕону үөрэтиигэ кимиэхэ үчүгэй буоларын таба быһаарыы туһалыыр.

Туох барыта икки өрүттээх уонна олор куруук бииргэ сылдьалларын киһи барыта билэр. «Мэтээл икки өрүттээх», «Палка с двумя концами» диэн этиилэр икки өрүт хаһан да арахсыбакка бииргэ сылдьалларын быһаараллар. Арай иккис көстүбэт, биллибэт өрүтү булан, таба быһаарыы, табан туһаныы дьонтон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар.

Бу этиилэр барылара киһи оҥорор быһыылара, үчүгэйэ уонна куһаҕана куруук бииргэ сылдьаларын уонна хаһан да арахсыспаттарын быһаараллар. Ол иһин сахалар киһи оҥорор быһыытын быһыырар айыы диэн тыллара биир эрэ буолара табыллар. "Аньыы" диэн сахаларга суох тылы булан туһаннара сатыыр тыл үөрэхтээхтэрэ киһи өйүн-санаатын уратыларын букатын билбэттэр.

«Ытыыр уонна күлэр аҕас балыстыылар» диэн этии куһаҕан кэнниттэн үчүгэй эмиэ кэлэрин бигэргэтэр курдуктар. Эбэтэр аһара үөрүү кэнниттэн хомолто, ытааһын кэлэрин бу этии эмиэ биллэрэр.

«Аһара үөрдэххэ сотору хомолто кэлиэҕэ», «Наһаа алларастаама» диэн сахалар этиилэрэ икки өрүт ордук өйгө-санааҕа сыһыаннаахтарын быһаараллар уонна хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэрин чуолкайдыыллар.

Туох барыта икки өрүттээх буолуута сөптөөх, таба быһаарыы ханна эрэ икки ардыларынан, ортотугар буоларын биллэрэр.

«Истина как всегда где-то на середине» диэн этии баара ханнык баҕарар быһыылартан табалара, кырдьыктаахтара ортотунан баарын быһаарар. Бу быһаарыы сахалар Орто дойду диэн өйдөбүллэрэ былыргы дьон кырдьыктаах олоҕу тутуһан олорбуттарын быһаарар. Бу өйдөбүл дьон олохторо хаһан баҕарар ортотунан эрэ баран иһиэхтээҕин чуолкайдыыр. Дьон быһыылара хайа да диэки өттүн диэки халыйан барыыта аһара барыы, сыыһа суол буолар. Олох суола бу икки быһаарыы икки ардыларынан, ортотунан баран иһэр.

Сахалар Орто дойдуну быһаарыылара дьон өйдөрө-санаалара сайдан иһиитин суолун чуолкайдыыр. Дьон-аймах ханнык баҕарар быһыылартан ортотун талан ылыахтаахтарын биллэрэр. Сахалар бары билэр Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойду диэн этиилэрэ өйгө-санааҕа сыһыаннаахтарын уонна дьон олорор, үлэлиир, сайдар сирдэрэ Орто эрэ дойду буоларын чуолкайдыыр. Дьон оҥорор быһыылара хайаан даҕаны икки өрүт, үчүгэй уонна куһаҕан икки ардыларынан буолуохтааҕа быһаарыллар.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдыыта аҥардастыы биир өттүн диэки барар кыаҕа суох. Аҥардастыы биир өттүн диэки барыы кэлтэйдии сайдыыны таһаарар. Өй-санаа кэлимник сайдар. Икки өрүттэрэ тэҥник сайдаллар. Дьон бары куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥороллоро хайдах да табыллыбат. Үгүс элбэх киһи элбэх араас санаалаахтар. Kиһи барыта биир буолбатах, бары биир санааны тутуһар кыахтара суох уонна бары куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥороллоро кыаллыбат.

Ханнык баҕарар быһыы аһара бардаҕына аҥар, куһаҕан өттүн диэки уларыйан хааларын киһи түүллэрэ чуолкайдаан көрдөрөллөр. Аһара баран күүскэ ытаатахха үөрүү буолар, онтон аһара үөрдэххэ, күллэххэ – хомойуу, ытааһын тиийэн кэлиэн сөп. Саха дьонун олохторун үөрэҕин «Киһи быһыыта» диэн быһаарыылара өй-санаа кэлимник, ол аата үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах, икки өрүттээхтик сайдарын быһаарар. Бу үөрэх биир киһи олоҕунан муҥурдаммакка хас эмэ көлүөнэлэргэ бииргэ, курдаттыы дьайар. Биир көлүөнэ, ийэ уонна аҕа үрүҥ үлэһиттэр, оҕолорун туһугар олус кыһанан, аһара көрөн-истэн, сынньалаҥнык сырытыннаран, атаахтатан кэбистэхтэринэ, оҕолоро сүрэҕэ суох буола улаатан кэлэр көлүөнэлэриттэн «Киһи быһыылаах» дьон тахсыбаттар.

Kуруук үчүгэйи оҥоруу олус уустук уонна дьоҥҥо соччо кыаттарбат. Kим эмэ кимиэхэ эрэ куруук үчүгэйи оҥорор буолуута анараа киһитэ кини үчүгэйи оҥороругар үөрэниитин үөскэтэр. Бу киһиэхэ үчүгэйи оҥоруу кини өйүн-санаатын буорту оҥорон, бэлэмҥэ үөрэнэн хаалыытын үөскэтэр. Бу ордук кэлэр көлүөнэни, оҕолору үөрэтиигэ ордук улахан буортуну оҥорор. Бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыт оҕоттон соччо туһата суох киһи улаатан аймах дьон эстиилэригэр тириэрдэрэ элбэх.

Киһи быһыытын үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар диэннэргэ араартааһын демократия сүрүн сокуонугар олоҕурар. Элбэх киһи туох дии саныырынан быһаарыллаллар. Дьон үгүс өттүлэрэ хайа диэки санааларын уураллар, хайа быһыыны ордук сөбүлүүллэр даҕаны үчүгэй быһыы ол диэки баар буолар.

Аан дойду бары олохтоохторуттан үлэлээн иитиллэр дьон үгүс өттүлэрин ылаллар. Үгүс дьон үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ үлэһит дьон баҕа санааларыттан үөскээн олохсуйаллар.

Араас революциялар, перестройкалар олох оҥкулун тосту уларытаннар өйү-санааны, үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары уларыта туруортаан дьон олоҕун аймыыллар. Бу уларыйан ылыы кэмнэригэр урукку кэмҥэ үчүгэй диэн ааттанар быһыы соҕотохто куһаҕан быһыыга кубулуйан хаалара дьон өйүн-санаатын улаханнык буккуйар. Улуу Октябрьскай революция иннинэ баай дьон аатыран бочуоттанар эбит буоллахтарына революция кэнниттэн үлэһит дьон былааһы ыланнар баайдары олохтон туораппыттара. «Үлэлиир киһи сыыһаны оҥорор, тугу да оҥорбот киһи хаһан даҕаны сыыспат» диэн этии баара киһи быһыылаах киһи өйдөбүлүгэр сыһыаннаах. Киһи үлэтигэр-хамнаһыгар, олоҕор даҕаны кыра сыыһалары хаһан баҕарар оҥоруон сөп. Өй-санаа тыыннаах буоллахха уларыйа, эбиллэ эбэтэр көҕүрүү турарын быһаарар. «Киһи быһыытын» өйдөбүлүгэр ханнык эрэ кыра сыыһалары, саҥаны айыылары оҥоруу, киһи быһыытыттан уонна сиэртэн аһара барбатаҕына хаһан баҕарар көҥүллэнэр. Сахалар өйдөбүллэринэн тугу да оҥорбот, үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорбот буолуу дьэ биирдэ «айыы киһитэ буолууга» тириэрдэр. Киһи өллөҕүнэ, аны тугу да оҥорбот буоллаҕына, өйө-санаата мастыйдаҕына, уларыйар кыаҕа уурайдаҕына биирдэ эрэ «айыы киһитэ» буолар. Айыы буолуу өй-санаа өлүүтүгэр тириэрдэр. Киһи өлбүтүн кэннэ өйө-санаата уларыйбат кэмҥэ киирэн дьэ айыыга кубулуйар.

Киһи буолан баран кыра эмэ мөлтөх өрүттэрдээх буолууну дьон бырастыы гыналлар. Арай бу мөлтөх өрүттэрбит киһи быһыытын, сиэрин аһара барбаттара ирдэниллэр. Кыратык сыыһа-халты туттуу «Киһи буолан баран» диэн быһаарар этиилээх. Хаһан да, кыратык да сыыһаны-халтыны, айыыны оҥорбот тыыннаах киһи диэн суох. Ол аата, киһи буоллахха, кыра, улахан суолтата суох, сиэри кэспэт, киһи быһыытыттан таһынан барбатах, кыра алҕастары, саҥаны арыйыылары оҥоруу киһиэхэ көҥүллэнэр. Ол аата, киһи өйдөөх-мэйиилээх буолан айыыны оҥорбот буолара эмиэ табыллыбат. Дьон саҥаны арыйаннар олоххо киллэрэн иһэллэр. Киһи айыыны оҥороро эмиэ көҥүллэнэр. Ол айыыбыт сиэри таһынан барбатаҕына эрэ олоххо туһаны аҕалар. Сиэри аһара барбат, сиэри иһинэн айыы аата айыы-сиэр диэн буолар. Айыыны оҥорбот дьон элбэхтэр. Кинилэр бары киһилии быһыылаах дьон диэн буолаллар. Айыыны оҥорор киһи диэн отой аҕыйах, онтон киһи быһыылаах дьон олус элбэхтэр, ол иһин дьон үксүлэрэ киһилии быһыылаахтар.

Сахалар олохторун үөрэҕэр элбэхтик туттуллар киһи быһыыта диэн өйдөбүл, аналлаах кыйыа, хайа да өттүгэр, үчүгэй да, куһаҕан да өттүлэригэр киһи олоҕун устата туораабатын, аһара барбатын хааччыйар аналлаах. Киһи быһыыта диэн өй-санаа хааччаҕа. Арай бу хааччах биир сиргэ хам баайыллан турбат, олох сайдарын курдук эмиэ сайдан уларыйан биэрэн иһэр. Киһи олоҕун устата киһи быһыытын кэспэххэ олоҕун олордоҕуна, киһи быһыылаахтык, олоҕун сиэрдээхтик олордо диэн этэллэр.

Олохторугар киһи быһыытын тутуспат дьон эмиэ баалларын сахалар «Киһиттэн таһынан быһыылаах» диэн быһааран этэллэр. Олус сиэри таһынан быһыыланар киһини «Киһи буолбатах» диэн туох эрэ атыннааҕын, өйө-санаата тиийбэтин арааран быһаараллар.

Киһи быһыыта диэн өй-санаа хааччаҕын киһи олоҕун устата тутуһа, таһынан барбакка сырыттаҕына уонна оҕолорун киһи быһыытыгар үөрэттэҕинэ, кэлэр көлүөнэлэрэ эмиэ кини курдук, олохторун киһи быһыылаахтык олороллоругар олук уурар.

Саха дьоно олоххо сыһыаннарын «Биирдэ бэриллэр олоҕу киһилии олоруохха» диэн этиинэн быһаараллар уонна олохторун киһилии олоруохтарын баҕараллар. Бу этии киһи олоҕо бу Сир үрдүгэр биир эрэ буоларын чуолкайдаан биэрэр. Дьон олохторо кылгаһын билэннэр бэйэлэрин кэннилэриттэн оҕолоро хааланнар кинилэр оҥорон испит дьыалаларын салгыахтарын баҕара саныыллар. Оҕолорун киһилии, бэйэлэрэ хайдах үөрэммиттэрин курдук үөрэтэн, сайдыылаах киһи оҥоруохтарын муҥура суох баҕараллар. Киһи Айылҕаттан тыыннаах буоларга анаан айыллыбыт. Олох олоруу төһөнөн ыарахан да, оҕо кыра эрдэҕиттэн ол ыарахаттары тулуйарга эрчиллэр, үөрэнэр. Олоххо дьоҕура, дьулуура улаатан биэрэр. Оҕо үтүктэн үөрэнэр дьоҕура кыра эрдэҕиттэн сайдан иһэр буолан олоҕу хайдах олорорго төрөппүттэрин көрөн үөрэнэрин саҕалыыр. Киһи олоҕун ханнык суолунан салайара төрөппүттэрэ туохха үөрэтэллэриттэн быһаччы тутулуктанар. Саха дьонун «Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа» диэн өс хоһоонноро уола элбэхтик үөрэннэҕинэ уонна эбии хатарылыннаҕына эрэ аҕатын курдук майгылаах киһи буолан тахсарын бигэргэтэр.

Кытай улуу сирдьитэ Мао-Цзэ-дун этэн турар: «Народ - это чистый лист бумаги на котором можно написать любой иероглиф». Улуу сирдьит этиитэ дьоҥҥо иитии-үөрэтии көмөтүнэн ханнык баҕарар өйү-санааны иҥэриэххэ сөп диэн өйдөнөр. Киһи өйө-санаата ханнык үөрэҕи ылыммытыттан эрэ тутулуктааҕын быһаарар.

Сахалар «Олох иһин охсуһуу» диэн этиилээхтэр. Көнө санаабытыгар бу этиини сутуругунан дуу, тугунан дуу охсуһууга сыбааммыт куһаҕан өйдөбүллүү сылдьабыт. Бу этии өй-санаа охсуһуутугар сыһыаннаах. Киһи өйө-санаата төһөнөн бөҕө, тулуурдаах даҕаны сайдан иһэр олох араас абылаҥнарыгар киирэн биэрбэт кыахтанар. Киһи кыра эрдэҕиттэн олох иһин охсуһууга бэлэмнэниэхтээҕин биһиги, «социализм» кэмин оҕолоро ырыынак ыарахан тыына ыган тиийэн кэлбитигэр эрэ биллибит. «Социализм» кэмигэр киһи олоҕун салгыырыгар, тугу үлэлээн хамнас өлөрөрүгэр төрүт санаатын оҕустарбат гына үөрэппиттэрэ. Оҕо кыра эрдэҕиттэн государство киһитинэн ааҕыллан, босхо детсадка сылдьан, оскуолаҕа үөрэнэн талбыт идэтин талан ыларыгар толору кыаҕы биэрэллэр этэ.

Оҕону бу курдук эрдэттэн бэлэмнэммит суол устун баран иһиигэ үөрэтии кини бэйэтэ олох иһин туруулаһарын мөлтөтөн, ордук бэлэми кэтэһэ сылдьар майгытын сайыннаран кэбиһэр. «Социализм» бэлэмигэр улааппыт оҕолор ырыынак кэмэ тиийэн кэлбитигэр бэйэлэрэ булан-талан үлэни тэрийэр кыахтара мөлтөҕө биллэн таҕыста.

Барыта бэлэмҥэ үөрэнии, сылааска сытыы, аҕыйахтык хамнаныы киһи доруобуйатын, этин-сиинин эмиэ мөлтөтөн, кэбирэтэн иһэр. Маннык сымнаҕас олох көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан баран иһиитэ, бу аймах дьон өйдөрүн-санааларын уонна доруобуйаларын мөлтөөһүнүгэр тириэрдэн эстиилэригэр, симэлийиилэригэр төрүөт буолар. Элбэх аймах дьон биир омугу үөскэтэллэр. Kинилэр бары итинник мөлтөөн барыылара омук эстиитигэр, симэлийиитигэр дьэ тириэрдэр.

Киһи-аймах үөрэҕи-билиини ситиһэн истэҕин аайытын олоҕун, үлэтин-хамнаһын тупсаран иһэр. Ас-үөл саппааһа дэлэйэн иһиитэ аһары элбэҕи аһааһыны, арыгыны элбэхтик иһиини уонна наркотиктары туһаныыны көҕүлүүр. Бу быһыылар киһи доруобуйатын биллэрдик мөлтөтөллөрүн билэн, итилэри тохтотор туһугар дьон сайдыылаах өттүлэрэ үлэлииллэрэ эмиэ эбиллэн иһэр. Айылҕа ыарахан, тымныы усулуобуйатыгар куруук сылдьа үөрэнии киһи доруобуйатын тупсарар уонна бөҕөргөтөр. «Олох ыараатаҕына омукка күүс киирэр» диэн саха кырдьаҕас дьонугар олохсуйбут өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл биһиги «социализм» кэмэ ииппит дьонун баспытыгар кыайан баппат да буоллар, кырдьаҕас Лөкүө эбэбит итинник этэр этэ. Билигин ырыынак кэмэ кэлэн ыган, олох барыта ыараан барбытыгар, сымнаҕастык иитиллибит, сылааска сыппыт, барыта бэлэмҥэ үөрэммит «социализм» дьоно улаханнык соһуйдулар, кыахтарын чуут былдьата сыстылар. Былыргы кырдьаҕастар уһуну-киэҥи билэллэрэ, кинилэр этиилэрэ таба буолара чахчы биллэн таҕыста.

Кырдьаҕас эбэбит Лөкүө эмээхсин өссө биир этиитэ билиҥҥи Аан дойду олоҕор быһаччы сыһыаннаах. Кини: «Ыалларга элбэх уолаттар төрөөтөхтөрүнэ - сэрии буолар»,- диирэ. Бу этии оччотооҕу кэмнэргэ букатын да тиэрэ курдук иһиллибитин иһин, билигин Кавказ омуктарыгар уол оҕолор ахсааннара быдан элбэхтэрэ бэлиэтэнэр. Омукка уол оҕолор элбэхтэрэ атын омуктар кыыс оҕолорун сүктэрэн аҕалыыны үөскэтэн атын омугу эйэлээхтик баһылааһыҥҥа киллэрэр.

Кут-сүр үөрэҕэ оҕо төрүөҕүттэн өйө-санаата сайдан барыытын быһаарар. Оҕону иитиигэ кут-сүр үөрэҕин таба туһаныы киһи өйө-санаата бары өттүнэн биир тэҥ сайдыылаах буола улаатыытын хааччыйар. Кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан киһи олоҕо чуолкайдык тус-туспа араарыллар үс сүһүөхтээх. Ол сүһүөхтэрэ манныктар:

1. Оҕо саас. Улаатыы. Киһи буолуу үөрэҕин баһылаан, ситии-хотуу кэмэ.

2. Аҕа, ийэ буолуу. Ыал буолуу. Оҕо-уруу төрөтүү. Олоҕу киһи быһыылаахтык олоруу.

3. Тойон, хотун буолуу. Сиэннэри киһи буолуу үөрэҕэр иитии-үөрэтии кэмэ. Эти-сиини эрчийэн, үөрүйэх оҥорон үйэни уһатыы.

Киһи этэ-сиинэ сайдан, улаатан уонна кырдьан, мөлтөөн иһэрэ Айылҕа айбытын курдук баран иһэринэн, киһи олоҕун оҥостуута эмиэ хойутаабакка баран иһиэхтээх. Эдэрдэр эттэрэ-сииннэрэ сайдыытын кытта тэҥҥэ ыал буоланнар оҕо-уруу төрөтөн иһэллэрэ кут-сүр үөрэҕин көрдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Маннык көрдөбүл тутуһуллуута аҕыйах ахсааннаах омуктарга ордук туһалаах буолар.

Сахалар этэллэринэн, олох олоруу, алааһы туорааһын буолбатах. Этэҥҥэ олорор наадаҕа элбэхтик үлэлиэххэ, оҥоруохха, тутуохха наадатын киһи барыта билэр курдук эрээри бэйэҕэ тиийдэххэ быстах санааҕа баһыттаран сынньана сытар ордук курдук. Тугу эмэ оҥорорго ханнык эрэ хамсатар күүс эбиискэ наада. Ол күүс киһини инники диэки сирдиир баҕа санаата буолар. «Баҕалаах маска ыттар» диэн этии баҕа санаа олус күүстээҕин, киһини төһө эмэ үөһээ таһаарар кыахтааҕын бэлиэтиир.

Төрөппүттэр, кырдьаҕастар бэйэлэрин олохторун үгэстэригэр, саҥарар тылларыгар оҕолорун кыра эрдэхтэринэ эрэ үөрэтэр кыахтаахтарын син билинэн эрэллэр. Кырдьаҕас көлүөнэлэр бэйэлэрин олохторун үгэстэригэр, тылларыгар эдэрдэри үөрэппэттэрэ, кинилэр икки ардыларыгар өй-санаа араастаһыытын ордук улаатыннарар.

Сир үрдүгэр туох баар барыта иккилии өрүттээхтэрин курдук олох олоруу эмиэ икки өрүттээх. Ол өрүттэртэн биир өттө дьон-аймах туһугар олоҕу олоруу диэн ааттанар. Бу дьон олохторугар үгүс туһалаах дьыалалары элбэх дьоҥҥо анаан оҥордохторуна ити курдук этэллэр.

Киһи, бэйэтин олоҕор атын ким да туһугар буолбакка бэйэтин туһугар ордук кыһанар диэччилэр эмиэ бааллар. «Киһи бэйэтин ырбаахыта этиттэн чугас» диэн этии итини бигэргэтэр. Бу дьон олохторун устата ордук туһалааҕы бэйэлэригэр урут оҥостоллоро ити этииттэн быһаарыллар.

Сир үрдүгэр дьон-аймах ахсааннара элбээн иһиитэ олох олоруу олус уустугуран иһэрин бигэргэтэр. «Бэйэм эрэ туспар» диэн этии хайа да өттүнэн дьону кытта сыһыаҥҥа кыайан сөп түбэспэт буолла. Хайа баҕарар киһи олоҕо атын тулалыыр дьон ортолоругар баран иһэр буолан «Бары бииргэ» диэн өй-санаа хас киһиэхэ барыларыгар баар буолуутун ирдиир кэмэ кэллэ. Ханна эрэ хоту дойдуга эстибит атомнай буомба буортулаах холбоһуктара сиргэ-дойдуга киэҥник тарҕаналлар. Дьоҥҥо барыларыгар Айылҕаны харыстыыр санаа киириитэ эрэ Сир-дойду олоҕор эрэллээх, туруктаах буолууну киллэриэн сөп.

Сир үрдүгэр туох барыта икки өрүттээх буолан, олору таба сыаналаан олоҕу олоруу уустук. Сахалар ону былыргыттан билэн «Олоҕу олоруу уустук» диэн этэллэр. (2,76).

Туһаныллыбыт литература.

1. Урсун. Быралыйбат былыргы. - Дьокуускай: Бичик, 2005. - 144 с.

2. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай. РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.