Аллараа дойду
Аллараа дойду диэн христианскай, православнай таҥара дьиэлэрэ дьону албыннаары өйтөн булан оҥорбут дойдулара ааттанар.
Саха дьонун былыргы итэҕэллэринэн Аллараа дойдуга абааһылар олороллор. Бу дойдуга улахан айыылаах-харалаах элбэх куһаҕан быһыылары оҥорон өлбүт дьон куттара түһэннэр элбэх эрэйи көрсөллөр диэн православнай таҥара үөрэҕэ этэр. Аллараа дойду туһунан урукку суруйуулартан кылгас быһа тардыылары аҕаллахпытына манныктар:
Үөһээ, аллараа, отто дойдулар диэн үс сир-дойду баарын курдук былыргы саха сэһэнэ кэпсиир. Үөһээ дойдуга айыы, абааһы сирэ-олохторо бааллар, аллараа дойдуга – абааһы сирэ. (1,209).
Аллараа дойдуга араас элбэх ыарыылар төрүттэрэ абааһылар олороллор. Аллараа дойду бары абааһыларын баһылыга - Арсан Дуолай буолар. Кини киһи аймахха куһаҕаны эрэ оҥорор.
Үтүө уустар төрүттэрин Кыдай Бахсыны биир кэмҥэ эмиэ Аллараа дойдуга олохтуу сылдьыбыттара биллэр. Аллараа да дойдуга олордор Кыдай Бахсы уус үс дойдуга барыларыгар уһанарын, сэриилэрин сэбин оҥорон биэрэрин кубулуппат. (2,176). Уустар аллараа да олордоллор дьоҥҥо олус туһалааҕынан дьарыктаналларыттан бары үчүгэйдэр ахсааннарыгар киирсэллэр.
Аллараа дойду атын ыйдааҕа, туспа күннээҕэ, атын айылгылааҕа элбэхтик хоһуллар. Ол дойду туһунан кэпсээн бардахтарына, олоҥхоһуттар «кэлтэгэй ыйдаах, кэлтэгэй күннээх», «ооҕуй оҕус бадараанныыр бадарааннаах», идэмэрдээх, иэдээннээх дойдуну ойуулаан, дьүһүннээн бараллар. «Кэри-куру күннээх, кэмсиин-кумсуун сыттаах үтүгэн түгэҕэр» түстэххэ, тимир оттоох, тимир мастаах абааһы сирэ араастаан этиллэр. (3,61).
Үтүгэн диэн былыргы сахалар аллараа дойдуну, абааһылар дойдуларын ааттыыллар эбит. (4,218). Маннык ааттаах дойду дьиҥнээхтик баарын историктар былыргы Кытай сирдэриттэн булан тураллар. (2,34). Олорор сирдэрин туора дьон баһылааннар көһүү, улахан эрэйдэр кэннилэриттэн саха киһитэ кыайан олорбот буолбут сирэ-дойдута итинник, абааһы дойдутунан ааттанара эмиэ сөп. Соҕуруу истиэптэртэн сахалар сорох улуустара үтүрүллэн бу хоту, төрүт сирдэригэр кэлбиттэрэ билигин быһаарыллан турар чахчы буолар.
Саха дьонун итэҕэллэригэр үөскээбит Аллараа дойду ханна баара билигин да чуолкайдана илик. Сэһэн Боло суруйарынан айыы дьоно үөһээ дойдуга үөскээн бараннар кэнники онтон арахсан, тэйэн үөһээ (соҕуруу), аллараа (хоту) абааһылар икки ардыларыгар (орто дойдуга) түбэһэн олорон хаалбыттар. Кини быһаарарынан аллараа дойду хоту диэки баар буолуон эмиэ сөп. Ойууннар сорох ыарыылар төрүттэрэ хотуттан тутулуктаахтар диэн этэ сылдьыбыттара эмиэ биллэр.
Олохторун, үлэлэрин таһымынан баһыттарбыт кыра уустар, омуктар, тимир уустарын төрүттэрин абааһы көрөр сирдэригэр Аллараа дойдуларыгар олохтоон кэбиһэллэрэ эмиэ өйдөнүөн сөп. Онно тимир уһаарааччылар сири хаһан урууданы хостууллара төрүөт буолара олус табыллар. Тимири уһаарар оһохторо уотунан уһуурара күһүҥҥү хараҥа түүннэргэ кырдьык даҕаны уотунан уһуурар абааһылар курдук көстөллөрө чахчы. Сир аннынааҕы абааһылар бары уотунан тыыналлара биллэр.
Уус-уран тыл маастардара ойууннар хоту сиргэ көһөн кэлэн баран Аллараа дойдуларыгар тимир ууһун олохтууллара табыллыбат кэмэ кэлбит. Бу уларыйыы тахсыытыгар тимир уустара хоту сиргэ көһөн кэлэн, элбэх тимирдээх сиргэ түбэһэннэр сири хаспакка эрэ урууданы өрүстэр, үрэхтэр туруору хайаларын тэллэхтэриттэн хомуйан уһаараллара биллэр төрүөт буолбутугар сөп. Ол кэмтэн ыла абааһылар дойдуларын хоту диэки көһөрөн барбыттар.
Дьон-аймах олорор сирин, Орто дойдуну араас киртэн-хахтан, куһаҕан майгыттан, элбэх ыарыылартан ыраастаарылар ойууннар Аллараа дойдуну өйдөрүттэн айан кэбиспиттэр. Дьон-аймах бары ыарыылара, куһаҕан санаалара уонна быһыылара барылара бу дойдуга мунньустан сылдьалларын курдук өйдөбүлү дьоҥҥо иҥэрбиттэр. Кэлин, 2,5 тыһыынча сыллар диэки саҥа үөскээбит тимири уһаарааччылары, тимир уустарын аан маҥнай сөбүлээбэккэлэр бу сирдэригэр, аллараа дойдуга олордо сатаабыттар да ситэн кыайбатахтар. Тимир ууһун үчүгэй сабыдыала күүстээҕэ баһыйан хайа баҕарар дойдуга сыаналанар киһи буолара хаһан да уларыйбатах.
Саха омуга үөскээһинигэр тимир ууһа ылбыт оруола олус үрдүк. “Сах” таҥаралаах тимир уустара саха омугу үөскэппиттэр. Сахалар итэҕэллэрин төрүттэрэ ойууннар уонна тимир ууһа бэйэ-бэйэлэрин кыайан сиэспэт биир төрүттээхтэрэ сахалар төрүттэрэ тимир ууһа буоларын бигэргэтэллэрин билигин, нууччалар баһыйан тимир уһаарааччылар, уһанааччылар суохтарыттан билиммэккэ сылдьаллар.
Аллараа дойду диэн өйтөн булуллубут дойду. Үөрэх-билии сайдан медицинэ науката үгүс ыарыылар үөскүүр төрүөттэрин быһаарар кыахтаныыта бу дойду ыраастанан, туга да суох буола иччитэхсийэн иһэригэр тириэрдэр. Арай киһи-аймах билигин да кыайан ыраастана илик куһаҕан санаалара эрэ бааллара, бу Аллараа дойду туһунан өйдөбүл өссө да сүтэрэ ырааҕын быһаарар. Билигин үгүс таҥаралары итэҕэйээччилэр санааларыгар дьон куһаҕан санаалара онно син-биир мунньусталлар.
Аллараа дойду нууччалар кэлиэхтэрин иннинээҕи өссө былыргы аата Анараа дойду диэн этэ уонна ол дойду диэн өйдөбүлгэ сөп түбэһэрэ. Бу этиигэ Үөһээ дойду эмиэ холбуу киирсэрэ. Анараа дойду диэн бу дойду, дьон сылдьар дойдулара буолбатах, атын, туспа дойду диэн суолталаах, оннук өйдөбүллээх, өлбүт дьон өйдөрө-санаалара айыы буолан сылдьар дойдута. Өй-санаа өйдөбүлүгэр тыыннаах, эттээх-сииннээх дьон сылдьыбат дойдулара Анараа дойду диэн ааттанара ордук сөп түбэһэр, табыллар.
Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан киһи салгын кута ханнык санаалары түммүтүттэн тутулуга суох Үөһээ дойдуга эмиэ тахсар. Онно тиийэн куһаҕан санаалар бэйэлэрин биир санаалаахтарын булсан мунньустахтарына, элбээтэхтэринэ Үөһээ дойду үтүө санаата куһаҕаҥҥа уларыйан барара саарбаҕа суох буолар. Дьон бары тыыннаах эрдэхтэринэ, бу Орто дойдуга олорор кэмнэригэр өйдөрүн-санааларын тупсардахтарына, куһаҕан санааларыттан барыларыттан ыраастаннахтарына эрэ Үөһээ дойду өйө-санаата тупсара бэлиэтэнэр. Сахалар айыы этиитэ диэн өлөн эрэр киһи куһаҕан санааларын этэн ыраастанар үгэстэрэ Үөһээ дойду өйө-санаата тупсарыгар аналланар.
Киһи өйүн-санаатын сайыннарар уонна тупсарар сир - Орто дойду эрэ буолар. Бу дойдуттан үөскээн, үүнэн өрө, Үөһээ дойдуга тахсыбыт санаалар киһи-аймаҕы салайаллар. Сир үрдүгэр, Орто дойдуга үтүө, үрүҥ санаа баһылаатаҕына уонна бу санаалар Үөһээ дойдуга тахсан муһуннахтарына, түүл буолан Орто дойду дьонун санааларыгар хардары көмө оҥороннор санаалара тупсарыгар тирэх буолаллар.
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 352 с.
2. Васильев Ф.Ф. Военное дело якутов.- Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1995.- 224 с.
3. Уткин К.Д. Сах саҕаттан. Ытык санаа ыйар ыллыгынан.- Дьокуускай: Бичик, 2000.- 288 с.
4. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта.- Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.