Ис санаа

Ис санаа диэн киһи кимиэхэ да биллэрбэт кистэлэҥ санаата ааттанар.

Мэйиигэ араас санаалар үөскүүллэр. Хас киһи барыта араас санаалардааҕыттан майгылара тус-туспалар. Киһи саныыр санаалара элбэхтик хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдахтарына бэйэтэ туттар быһыытын, майгынын уларытар кыахтаналлар. “Киһини санаата салайар” диэн этии бу быһаарыыга олоҕуран үөскээбит.

Санаа элбэх араас өрүттэрдээх, олус киэҥ, дириҥ өйдөбүллээх. Киһи үгүс араас санаалардаах, тугу барытын санаталаан ылыан сөп. Чугаһы да, ырааҕы да. Кыраны да, улаханы да, быстаҕы, буолар буолбаты даҕаны санаталаан ыллаҕына баа буолбат, кыайан бобуллубат. Санааны бобор-хаайар кыах билиҥҥитэ суох. Араас элбэх баҕа, ыра санаалар киһи баһын толору киэптииллэр, таһынан таһымныыллар.

Дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарыгар эр киһи уонна дьахтар эттэрин-сииннэрин уратылара санааларыгар дьайарыттан тус-туспа санаалаахтар элбииллэр. Эр киһи айылҕаттан биэрэр аналлааҕыттан, атын дьоҥҥо туһалыыр санаата элбэх.

Баспыт иһигэр арааһы саныыбыт, саҥаны да айабыт. Санаабыт санаабытын тылбытынан этэн эбэтэр кумааҕыга суруйан атын дьоҥҥо билиһиннэрэбит, биллэрэбит. Аан маҥнай санаабытыгар тугу эмэ оҥорон көрөн боруобалаан баран дьиҥнээхтик оҥорон кэбиһиэхпитин сөп. Урут дьон оҥорботоҕун, ол аата билбэттэрин илэтигэр оҥордохпутуна айыы диэн ааттанар, саҥаны айыы буолан тахсар. Бу оҥорбут саҥаны айыыбытын дьон көрөн-истэн, билэн баран биирдэ сыана биэрэн үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥордо диэн быһаарыы биэрэллэрэ кыаллар.

Хас киһиэхэ барыларыгар ханнык эрэ бэйэтин кистэлэҥ, кимиэхэ да кэпсээбэт, эппэт, биллэрбэт, таһыгар таһаарбат санаалара бааллар. Ол санаалар ис санаа, хос санаа, кэтэх санаа диэн атын, биллэр санаалартан туспа арааран ааттаналлар.

Бу ис санаалара урут, хаһан үөскээбиттэрин, иҥмиттэрин киһи бэйэтэ да бу диэн кыайан быһаарбат, быданнааҕыттан, кыра оҕо эрдэҕиттэн баар санаалар эмиэ киирсэллэр.

«Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэҕэ куттары тус-туспа арааран быһаарыыларыгар киһи ийэ кутун төрүт кут, киһини бэйэтин салайыыга хайаан да кыттыһар диэбиттэр. (1,84). Бу ийэ кут оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт кэмнэриттэн ыла иҥэн, олохсуйан, мунньуллан иһэр өйө-санаата буолар. Оҕо оччотооҕу билиилэрэ-көрүүлэрэ, тутан-хабан тугу оҥорбута, майгына-сигилитэ, ийэтин, аҕатын үөрэхтэрэ үгэскэ кубулуйаннар ийэ кутун үөскэтэллэр. Ийэ кут оҕо кыра эрдэҕиттэн үөскээн, иҥэн, киһи салгын кутун өйүнэн-санаатынан салаллан сырыттаҕына ханан да баарын биллэрбэккэ эрэ сылдьар.

Ханнык да үөрэх хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйбатаҕына умнуллар, кыра эмэ өйдөбүллэр эрэ хаалаллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өссө өйдөөбөт кэмигэр тугу билбитэ, оҥорбута хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйан ийэ кутугар ууруллан испэтэҕинэ атыҥҥа аралдьыйан хааларынан сотору умнуллан иһэр. Оҕону үчүгэй быһыылары элбэхтик хатылаан оҥотторуу, иҥэрии үчүгэй үгэстэри, майгыны үөскэтэр.

Yчүгэй үгэстэргэ кыра эрдэҕинэ үөрэтиллибэтэх оҕо быстах быһыылаах киһи буола улаатар. Санаатар эрэ, туох өйүгэр көтөн түспүтүн оҥоро үөрэннэҕинэ быстах быһыылаах буолан, быстах быһыыларга, сыыһа-халты туттунууга түбэһэрин үксэтэр.

Ийэ кут өйө-санаата баара киһиэхэ салгын кутун өйүгэр-санаатыгар сырыттаҕына биллибэт, ханан да дьайбат курдук. Кини туох эмэ суолталаах быһаарыыны ылынарыгар кимтэн да ыйыппат, бэйэтэ эрэ үөрэх-билии этэринэн быһаарынар курдук саныыр. Киһи тугу эмэ оҥороору, туһааннаах быһаарыыны ылынаары бэлэмнэнэр кэмигэр санаатыгар бу быһыытын өссө төгүл хос ырытан көрдөҕүнэ ис санаатын кытта тэҥнээн көрөн, сөп түбэһэрин дуу, суоҕун дуу быһаарар кыахтанар.

«Аан маҥнай санааҕар оҥорон көр» диэн этии киһи тугу эмэ боччумнааҕы оҥороору бэлэмнэнэр кэмигэр бу оҥоруохтаах быһыытын санаатыгар өссө төгүл оҥорон көрөрүгэр сүбэлээһин, сыыһаны-халтыны оҥорон кэбиһэриттэн сэрэтии буолар.

Киһи субу оҥорор быһыыта ис санаатын кытта сөп түбэстэҕинэ эбэтэр ханнык да хос, кэтэх санаата суох буоллаҕына быһаарыыны чопчу, түргэнник ылынар. «Барыам,- диэтим да барабын», диэн этии быһаарыныы бүтэһиктээхтик ылыныллыбытын, аны уларыйбат буолбутун биллэрэр.

Киһи ис санаата бу оҥороору турар быһыытыгар сөп түбэспэтэҕинэ бара-бара төннөр, тээтэҥниир, оҥороору гына-гына оҥорбот майгыланан хаалан ылар. Киһи кэтэх, ис санаата бу оҥорор быһыытын кытта сөп түбэспэтин, сөбүлэспэтин биллэрэн санаатын уларыта сылдьарыгар тириэрдэр.

Аан бастаан уорууга кыттыһаары гыммыт эдэр киһи олус санааргыыр, чаҕыйар, төннөн хаалаары гына-гына кыайбат, тылын биэрбитин бырааптаан эбэтэр харчыга наадыйара бары атын санааларын баһыйарыттан, бу дьыалаҕа кыттыһан барар. Бу киһи быстах, туһанар эрэ санаатыгар баһыттарыыта уонна ийэ кута уоруу куһаҕанын туһунан соччо кытаанах үгэһэ, билиитэ, көрдөбүлэ суоҕуттан, кыра эрдэҕинэ ийэтэ, аҕата уоруу куһаҕанын туһунан ситэ үөрэппэтэхтэрин түмүгэр уорууга кыттыһыан сөп.

Ийэ кут өйө-санаата киһи быһыытын хонтуруоллуу, көннөрө сатыыра ити тээтэҥнээһинтэн, бара-бара төннүүттэн биллэр. Бу быһыы өй-санаа тэҥнэспитин, хайа хайалара быһаарыыны ылыналлара уустугурбутун биллэрэр.

Кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэн, өйө-санаата уоруу диэн куһаҕанын чопчу билэрэ эбитэ буоллар эдэр киһи кыратык да санаарҕаабакка эрэ бу дьыалаттан аккаастанан кэбиһиэ, уорууга букатын даҕаны кыттыһыа суоҕа этэ.

Киһиэхэ барыларыгар «Хос санаа», «Ис санаа», «Кэтэх санаа» диэн кистэлэҥ, кимиэхэ да эппэт санаалара бааллар. Киһи тугу эмэ оҥороору бэлэмнэннэҕинэ бу санааларын ырытан, тэҥнээн көрөн ийэ кутун дьайыытын, сөбүлэһэрин дуу, утарарын дуу билиэн сөп. Бу санаалар киһи субу оҥорор быһыытыгар сөбүлэһэр эбэтэр сөбүлэспэт кэмнэрдээхтэрин киһи оҥороору турар быһыытын түргэнник оҥороро эбэтэр тээтэҥниирэ, оҥоруох курдук буола-буола оҥорбото, бараары гына-гына барбата быһаарар.

Арай киһиэхэ кыра эрдэҕиттэн ийэ кута үчүгэйи уонна куһаҕаны араарарга иитиллибэтэх, үөрэтиллибэтэх буоллаҕына ханнык баҕарар быһыыны туох да санаарҕабыла, мунчаарыыта суох оҥорон кэбиһиэн уонна хата түһээн да баттаппакка үчүгэйдик утуйуон сөп. Бу киһи санаатыгар субу оҥорор саҥа быһыыта, саҥаны айыыта бэйэтин үчүгэй диэн өйдөбүлүгэр сөп түбэһиэн эмиэ сөп. Улахан, ыар да буруйу оҥорон бараннар кыратык да санаарҕаан, кэмсинэн көрбөт эдэрдэр эмиэ элбээн иһиилэрэ оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ ийэ кутун ииппэтэхтэрин бэлиэтэ буолар. Ийэ кута иитиллибэтэх оҕо кэмсинэр диэн санааны букатын да билбэт.

Билигин эдэрдэр элбэх буруйу, куһаҕан быһыылары арыгы иһэн итирбит кэмнэригэр оҥороллор. Киһи элбэх арыгыны испититтэн өйө көтөн сылдьар кэмигэр кинини ийэ кута баһылаан салайар. Кыра оҕо эрдэҕинэ атаахтык иитиллибит оҕо туоҕа эмэ табыллыбатаҕына охсуоланан, хаһыытаан барарынан итирбит киһи үгүстүк содуомнаан, айдааран барара элбэх. Бэйэтин тохтотуна, туормастана үөрэммэтэҕэ дьайан кыыһырбыт омунугар тугу барытын оҥорор киһиэхэ кубулуйарынан араас ыар буруйу оҥорор кыахтанар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит ийэ кута ис, хос, кэтэх санаатын үөскэтэр. Бу ис санаалар киһи оҥорор быһыытын хаһан баҕарар хонтуруоллуу, көннөрөн биэрэ сылдьаллар.

Киһи уһун үйэтин тухары биир, салгын кутун өйүнэн-санаатынан салаллан кыайан сылдьыбатын олоххо көстө түһэр араас ыарахан, соһуччу кэмнэргэ эбэтэр итирдэҕинэ кинини ийэ кута баһылаан салайарын уонна бу кэм киһи “Өйө баайыллар” кэмэ диэн ааттанарын «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэҕэ быһаарбыттар. (1,47).

Олоххо биирдэ эмэ кэлэн ааһар соһуччу, ыарахан кэмнэргэ сыыһа-халты туттунан киһи олоҕун буорту оҥорботун туһугар кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй киһи оҥорор быһыыларын үтүктэн оҥорорго иитэн, үөрэтэн биэрии олус наадалаах. Киһи уһун үйэтин тухары кыра оҕо эрдэҕинэ ийэ кута хайдах иитиллэр даҕаны соннук быһыылары оҥорор кыахтанарын таба өйдөөн оҕону иитиигэ туһаныахха наадатын таҥара үөрэҕэ быһаарар. (2,10).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

2. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.