Үтүө санаа - таҥара

Үтүө санаа үгэс буолбута таҥараны үөскэтэр.

Сахалар олус уһун үйэлээх омуктар. Саха дьоно тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылааннар тула олорор омуктартан өй-санаа сайдыытын үрдүк таһымын ситиһэннэр олох араас ыарахан кэмнэрин туораабыттар. Аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт хунн омук, «Ураа» хаһыытаабыт урааҥхай омук ханна бааллара, олорон ааспыттара биллибэт буолбуттара ыраатта. Сахалар аҕыйах да буоллардар, эйэлээх олоҕу тутуһан, оҕолорун үтүөҕэ, үчүгэйгэ тардыһар санаалаах, киһи быһыылаах гына иитэннэр үһүс тыһыынча сылларга сайдыы суолугар үктэннилэр.

Бу ааспыт үйэлэргэ атын омук өйүгэр-санаатыгар сахалары үөрэтэ сатааһын түмүгэр эдэр ыччаттарбыт бэрээдэги кэһэллэрэ, өйдөрө-санаалара туруга суох буолуута үксээтэ. Билигин бэйэбит таҥарабыт үөрэҕин чөлүгэр түһэрэн салгыы сайыннардахпытына, кэлэр көлүөнэлэрбитин туруктаах өйгө-санааҕа үөрэттэхпитинэ, түмсүүлээх буолан, салгыы сайдан-үүнэн барыахпытыгар сөптөөх балаһыанньа үөскээтэ.

Киһи өйүттэн-санаатыттан үөскээн тахсар быһыылары, үчүгэйин, куһаҕанын дириҥник быһааран, олохтоохтук, таҥара үөрэҕэр киллэрии билиҥҥи саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолла.

Олус былыргы кэмнэргэ айыылаах, таҥаралаах буолуу өйү-санааны сайыннаран киһи буолууга тириэрдэринэн сайдыыны ситиһии диэн өйдөбүллээх этэ. Кэлин наука уонна тиэхиникэ сайдан истэхтэринэ таҥара үөрэҕэ өй-санаа сайдыытын хааччахтыыр диэн этэллэрэ. Билигин өй-санаа сайдыыта аһара түргэтээтэ. Киһи этэ-сиинэ өйө-санаата сайдыытын сиппэккэ быраҕыллар кутталга киириитэ, өй-санаа хааччахтаах буоллаҕына эрэ киһи киһилии быһыылаах буолан Орто дойдуга олоҕу олорорун быһаарар.

Бары таҥара үөрэхтэрэ өйү-санааны хааччахтаан, киһи буолуу суолунан салайан биэрэллэр. Айылҕаны, сири-дойдуну, киһини, кыыллары, көтөрдөрү барыларын таҥара айбыта диэн этии киһи өйө-санаата таҥараттан аһара барбатын, онно тиийбэт буолуохтааҕын быһаарар.

Сахаларга өй-санаа үөрэҕэ оннун була илик. Урукку таҥарабыт үөрэҕин сурукка киллэрэ иликпитинэн туһанан «Сахаларга таҥаралара суох»,- диэн этэллэр. Таҥара диэн тыл уонна айыылаах-таҥаралаах диэн өйдөбүл сахаларга былыр-былыргыттан баарын билбэтэҕэ буолааччы, саарбахтааччы билигин да элбэх. Айыылаах-таҥаралаах буолуу өй-санаа язычествоттан өссө үрдүкү таһымы ситиспитин, сахаларга таҥара былыр-былыргыттан баарын бэлиэтэ буолар.

Саха дьоно таҥара үөрэҕин айан туһанар буолбуттара биэс хас тыһыынча сыл буолан эрэр. Бу үөрэх остуоруйа кинигэлэригэр тенгрианство диэн ааттанан сурукка киирбитэ ыраатта. Хас эмэ сүүс сыллаах ыраахтааҕы, онтон коммунистар ыар батталларын, туоратыыларын кэнниттэн туох эмэ кыра өйдөбүллэр, өс хоһоонноро, холбуу этиилэр дьон өйүгэр-санаатыгар ордон хаалбыттарын билигин саҥалыы хомуйан эрэбит. Итиннэ эбии перестройка кэмин кэнниттэн тыл үөрэхтээхтэрэ урутаан түһэн булкууру киллэрэ сатыыллар.

Коммунистар таҥараны, өй-санаа үөрэхтэрин сымыйанан ааҕаллара. «Ханнык да таҥара суох»,- диэн этэллэрэ уонна үөрэтэллэрэ. Кинилэр үтүөнү баҕарар санааларыгар киһи барыта биир тэҥ өйдөөх-санаалаах уонна үчүгэйи эрэ оҥорорго аналлаах этэ. Маннык «Киһи барыта тэҥ»,- диэн өйдөбүл оҕо төрөөтөр эрэ эмиэ киһи буоларын курдук өйдөбүлү үөскэппитэ билигин өй-санаа үөрэҕэр эмиэ булкууру киллэрэр.

Таҥарабыт былыр-былыргыттан баар, аата-суола элбэхтик туттуллар. Бэйэбит былыргы итэҕэлбитин дириҥник үөрэтэн билэн, оннун булларан салгыы сайыннарар кэммит кэллэ. Итэҕэли, өй-санаа үөрэҕин, былыргы төрүттэрин булкуйа, саҥаны арыйа сатаабакка, урукку бэйэтин салгыы сайыннарар ордук туһалаах буолар. Сахалар таҥараларын итэҕэлэ былыргы ойууннар өй-санаа, кут-сүр үөрэхтэриттэн салгыы сайдан хас да тыһыынчанан сыллар тухары чочуллан киһи өйүн-санаатын олус табатык быһаарара син билиниллэн эрэр.

Наука саҥа үөрэтэн билинэн эрэр реинкарнация диэн быһаарыытын саха ойууннара былыр үйэҕэ үөрэтэннэр киһи өйө-санаата, куттара өлбүтүн кэннэ туспа баран Үөһээ дойдуга сылдьалларын уонна улуу ойууннар күүстээх куттара кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар киирэннэр хаттаан төрөөһүн курдук өйдөбүлү үөскэтэллэрин быһаарбыттар.

Сибииргэ олохтоох тенгрианецтэр диэн аатынан остуоруйаҕа биллэр дьон сахалар буолалларын таҥара итэҕэлэ биһиэхэ баара туоһулуур. Таҥара Илин Сибиир олохтоохторуттан биһиэхэ эрэ суолтатын сүтэрбэккэ куруук туттулла сылдьар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ бэйэ-бэйэлэрин кытта тутулуктаах уонна салгыы сайдан иһэр түөрт чаастардаах:

1. Кут-сүр үөрэҕэ. Ойууннар үөрэхтэриттэн салгыы сайдан иһэр, киһи куттара тус-туспаларын быһаарар.

2. Киһи буолуу. Оҕо өйө-санаата иитиллэн, үөрэнэн киһи буолууну ситиһиитэ.

3. Киһи быһыыта. Киһи үйэтин тухары үөрэнэр, билиитин кэҥэтэр, олохтон хаалан хаалбатын ситиһэр, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор.

4. Үрүҥ айыы буолуу. Киһи өлбүтүн кэннэ өйө-санаата кэлэр көлүөнэлэргэ туһата.

Таҥара үөрэҕин бу чаастарыгар кырдьаҕас омук олох туһунан үөрэхтэрэ, үгэстэрэ, сиэрдэрэ-туомнара, ойууннааһыннара барылара холбуу киирсэ сылдьаллар. Омук уһун үйэтин тухары мунньуммут олоҕун бары үөрэхтэрэ, итэҕэллэрэ бары холбоһоннор биир итэҕэлгэ кубулуйаллар.

Нууччалар кэлиэхтэриттэн саха дьонугар православнай христиан¬скай таҥара дьиэтин итэҕэлин киллэрэ сатаабыттара. Ыраахтааҕы баарын саҕана, былаас уонна итэҕэл бииргэ үлэлиир эрдэхтэринэ, ол-бу араас манньалары биэртэлээн, түһээннэртэн уонна нолуоктартан босхолоон туран христианскай итэҕэлгэ киллэрбиттэрэ. Саха дьоно бу итэҕэли хаһан даҕаны ылымматахтара, суолтатыгар эрэ, тойотторго үчүгэй буолаары эбэтэр тугу эмэ туһанаары ымыммыта буолаллара.

Сахалар былыр-былыргыттан таҥара диэн тугун бэйэлэрэ билэр, итэҕэйэр буоланнар, атын, кэлии таҥара олохтоох дьоҥҥо туох да туһаны аҕалбатын билэр эбиттэр. Нуучча таҥаратын мөссүөнүгэр иҥмит кута-сүрэ аан маҥнай нуучча дьонугар үтүө санаатын биллэрэрин арааран билэннэр аанньа ахтан көрдөспөттөрө. Бу быһыы баҕар саха дьонуттан христианскай итэҕэлгэ элбэх «Светойдар», ол аата айыылар бааллара эбитэ буоллар уларыйыа эбитэ буолуо. Оччоҕо аны православнай итэҕэлбит бэйэтэ уларыйан сахалыы буолан хаалыа этэ. Бу итэҕэллэр киһи, үчүгэй киһи буолуу туһунан өйдөбүллэрэ төрдүттэн биирдэр. Саха дьоно бэйэлэрин айыыларын харысхалларыгар сылдьалларын билигин да билинэллэр.

Православнай христианскай итэҕэли саха дьоно ылымматтарын өссө биир биричиинэтинэн бу итэҕэл үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэрин атын кыра норуоттарга сыһыаннаан көрдөххө, кинилэр баҕа санааларыгар сөп түбэспэттэрэ буолар. Ол курдук таҥара дьиэтэ кыра омуктары бас бэриннэрэр, нуучча оҥорор санаатын хаһан да бырахпат. Саха дьонун санааларыгар бас бэринии, кулут буолуу өйдөбүлэ хаһан да бастары¬гар кыайан баппат куһаҕан өйдөбүлгэ киирсэр. Саха киһитэ бэйэтин сиригэр-уотугар бэйэтэ толору хаһаайын буолуоҕун былыргыттан баҕа¬рар. Нууччалар кэлэн кыайан-хотон сахалары бэйэлээх бэйэлэрин сир¬дэригэр-уоттарыгар «инородецтарынан» оҥорон кэбиспиттэрин кытта өйдөрө-санаалара төрүт сөбүлэспэт. Kэлии дьон баһылыыр былаастарын таҥара дьиэтин көмөтүнэн күүһүрдүөхтэрин баҕараллар. Православнай христианскай итэҕэл урукку өйүттэн-санаатыттан билигин да аккаастана илигин биллэрэр бэлиэлэрэ уларыйбакка сылдьаллар. Сахалары баттыыр, намтатар, өссө язычниктарынан ааттыылларын быраҕа иликтэр. Таҥара дьиэтин үлэһитин «Владыка» диэн аата былыргы империя өйүн-санаатын тарҕатара уурайбат.

Кыра омук дьонугар улахан итэҕэлгэ кыттыһыы туох да барыһы биэрбэт, арай ночоокко эрэ түһэрэр кыахтаах. Улахан итэҕэлгэ кыттыһыы кыра омук дьонугар аан маҥнай төрөөбүт тылларын умналларыгар, олохторун үгэстэрин быраҕалларыгар, сиэрдэрин-туомнарын уларыталларыгар тириэрдэр. Омуктан ити бэлиэлэр барылара сүтүүлэрэ туспа омук буолууну букатыннаатык суох оҥорор быһыы буолар. Сахалар ити итэҕэли ылымматтар.

Православнай христианскай итэҕэл олус күүстээх тоталитарнай тутулуктаах, былыргы империя саҕанааҕы өйдөбүллэрин халбаҥнаппакка илдьэ сылдьар. Саха көҥүлү таптыыр, көҥүл иһин охсуһар, туспа рес-публиканы оҥостуохтарын баҕарар дьонугар былыргы империя саҕанааҕы баттал эргиллэн кэлиитэ хайдах да сөбүлэтэр кыаҕа суох.

Кэлин кэмнэргэ нуучча государствота, Россия экономиката мөлтөөн, сайдыыта хаалан барыытыгар православнай христианскай таҥара дьиэтэ ордук сыһыаннаах. Орто үйэтээҕи хаалбыт өйү-санааны, куолакал дар-быйар тыаһын аныгы дьоҥҥо сыһыара сатааһын олоҕу сайдыы диэки буолбакка, төттөрү, кэннин диэки, хаалбыт өйгө-санааҕа соһор майгы буолар.

Саха дьоно бэйэлэрэ олус уһун үйэлээх омуктар буолаллара дакаастанан эрэр. Уһун үйэлээх буоланнар бэйэлэрин олохторун үөрэҕэ быдан киэҥ, дириҥ. Бу үөрэхтэрин саҥалыы сайыннаран биэрдэхтэринэ элбэх саҥа үөскээбит омуктар батыһыахтарын сөп этэ. Сахалар уһун үйэлэр тухары олох ыараханын билэннэр, олоҕу таба сыаналыы «Олох ыарахан» диэн этэргэ үөрэм¬миттэр. «Күн сырдыга баҕалаах» диэн этиилэрэ олох чахчы үчүгэйин, сырдыгын уонна ханна да атын сиргэ суоҕун быһаарар. Эйэлээх буолуу, олох салҕанан барыытын сүрүн төрүтэ буоларын саха дьоно умнубакка туһаналлар.

Кэнники кэмҥэ арҕааҥҥы үөрэхтэр олус сабырыйаннар сахалар оҕолорун былыргылыы, чиҥник, «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэ өс хоһоонугар сөп түбэһиннэрэн үөрэтэллэрин быраҕан кэбистилэр. Эдэр көлүөнэлэр олоҕу ситэ сыаналаабат буолан, олус бэлэмҥэ, маа-ныга үөрэнэн, атаах буолан хаалбыттарын түмүгэр майгылара куһаҕан өттүгэр ула¬рыйда. Оҕону иитии-үөрэтии олус сымнаан, кэхтэн, атаах оҕолору иитэн улаатыннарар буолууттан кэлэр көлүөнэ сайдар кэскилэ саарбахсыйда, эдэрдэр быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээтэ.

Дьон-норуот туһугар элбэх үтүөлэри, үлэни-хамнаһы оҥорбут дьом-мут туһунан аҕынныбыт даҕаны аан бастаан кинилэр эрэйдээх олоххо үөскээбиттэрин, барылара-бары тиийбэт эбитин ахтабыт. Эрэйдээхтик, тиийиммэттик иитиллибит оҕолор улааттахтарына бэйэлэрин олохтору-гар ордук элбэх үчүгэйи, ситиһиилэри, дьон туһугар үлэни оҥороллор. Кинилэр кыра эрдэхтэриттэн өйдөрө-санаалара ситиһиини, кыайыыны оҥоруу өттүгэр тардыһыылаах, баҕа санаалаах буола үөрэниититтэн олохторугар элбэх ситиһиилэри оҥороллоро кыаллар.

Былыргылар этэллэринэн баай-талым олох киһи өйүн-санаатын буорту оҥорор, мөлтөтөр, сымнатар. Киһи салгын кута күүһүн сүтэрэр, этин-сиинин, буор уонна ийэ куттарын дьаһайар кыаҕа суох буолар, киһи быстах баҕа санааларын урут толоро сылдьарыгар тиийэр.

Саха тыла олус былыргы тыл буолан киһи өйүн-санаатын былыргы өйдөбүллэрин билигин да илдьэ сылдьаллар. Итиннэ эбии түүллэри үөрэтии киһи өйө-санаата - куттара тус-туспа буолалларын арыйда. Киһи санаата күүһүрэн хос-хос хатыланан үгэс, кут буола кубулуйдаҕына киһини бэйэтин салайар кыахтаныыта арылынна. «Киһи санаа хамначчыта»,- диэн этии киһини санаата салайарын быһаарар.

Сахаларга киһи диэн олус үрдүктүк сыаналанар кэрэ тыл. Бу тыл суолтата, өйдөбүлэ ордук дириҥ. Былыргы кэмнэргэ дьон өйдөрө-санаалара саҥа сайдан, үлэлээн-хамсаан, систэрэ көнөн киһи буолан, киһилии быһыыланар буолан эрдэхтэринэ киһи өйө-санаата ордук үрдүктүк сыаналанар этэ. Дьон кыыл, сүөһү майгытыттан уларыйан киһилии майгыланалларын быһаарар ураты тыл эбит. Быһалыы эттэххэ сүөһү өйүттэн-санаатыттан өссө үөһээ диэки, киһи буолууга диэри сайдыыны ситиспити көрдөрөр тыл буолар.

Биһиги былыргы сахалар олохторун үөрэҕин ситэн үөрэтэ иликпит. Таҥарабыт аата олохпутугар күн аайы сүүстэ туттар тылбытыгар иҥэн сылдьарын өйү-санааны үөрэтии түмүгүнэн булан чуолкайдаатыбыт. Сахалар, биһиги таҥарабыт аата – «Киһи» диэн буолар. Бу киһи – баҕа санаа киһитэ. Баҕа санаа киһитэ - көннөрү киһиттэн үчүгэй, үтүө майгылаах, дьон барыта сөбүлүүр, итэҕэйэр, киһилии киһи, киһи киһитэ буолар. Оҕо улаатыар диэри бары кыаҕын, дьулуурун мунньунан ситиһэр, кини курдук буола сатыыр, үтүктэр үчүгэй, баҕа санаатын киһитэ – кини таҥаратынан ааттанар. Оҕо киһи буолууга баҕа санаата – кини таҥарата буолар.

Киһи буолуу диэн оҕону үөрэтэр үөрэхпит аата. «Киһи буол», «Киһи оҥорорун курдук оҥор»,- диэн этэн үтүгүннэрэн үөрэтэбит.

Оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ «Улахан киһи» буола сатыыр. Бары кыаҕын, күүһүн мунньунан төрөппүттэрин курдук буолаары кыһанар. Оҕо үтүктэр күүһэ улаханын кини сатаан хаамарга үөрэниитэ быһаарар. Киһи буолуу үөрэҕэ көнөтүк туттан хаамыыттан саҕаланар. Көнөтүк туттарга, турарга үөрэнии оҕо бастакы кыайыыта буолар. Турар буоллар эрэ атаҕын эрчийбитинэн барар, анаан-минээн чохчоохойдуу оонньуур, илииттэн тутуһан хаамарга үөрэнэр.

Киһи курдук бэйэтэ хаамарга үөрэнээри оҕо бары кыаҕын уурар. Охтон да түстэр, ыарыыланнар санаатын түһэрбэккэ туран хаама сатыыр, нэһиилэ да уйуттан турдар тутуһан турар илиитин ыытынан кэбиһэн баран маҥнайгы хардыыларын оҥортуур. Оҕо төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ киһи буолары ситиһэригэр кыах биэрэр. Көнөтүк туттан хаамарыттан сүнньэ көнөр, сүрэ үөскүүр.

Улахан киһи оҥорор бары быһыыларын сатаан оҥорор буолууга үөрэнии аата «Киһи буолуу» диэн ааттанар. Саха дьонугар «Киһи буолуу» диэн үрдүк сыал. Оҕо улаатан иһэн өр кэмҥэ иитиллэн-үөрэнэн, өйө-санаата эбиллэн киһи буолары ситиһэр.

Киһи буолуу өйүн-санаатын ситиһэн олоҕу «Киһи быһыылаахтык» олоруу биһиги сирдээҕи сыалбыт буолар.

Киһи буолууну ситиһии кэнниттэн «Yчүгэй киһи» буолуу үөрэҕэ киирэр. Оҕо барыта үчүгэй киһи буолууга дьулуһар санаалаах буоллаҕына ол баҕа санаатын ситиһэр кыахтанар. Оҕоҕо аан маҥнай баҕа санаа баар буолуутун ситиһии, ол баҕа санаатын ситиһэригэр кыах биэрии наада. Таҥара суолтата итиннэ саһан сылдьар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ батыһар, үтүктэр киһитэ төрөппүтэ буолар. Кыра эрдэҕиттэн кини курдук буола, улаата сатыыр. Билигин даҕаны саха дьонугар оҕо төрөппүтүн курдук өйдөөх-санаалаах буолар диэн итэҕэл баар. Бу итэҕэл оҕону кыра эрдэҕиттэн иитиигэ уонна үөрэтиигэ олоҕурар. Оҕону иитиигэ ыаллар, ийэ уонна аҕа иккиэн тэҥ оруолу ылалларын сахалар сөбүлүүллэр. Толору ыалга иитиллибит оҕо өйө-санаата туруктаах буолар кыахтанар.

Билигин өй-санаа үөрэхтэрэ сайдыбыттарын кэнниттэн уонна түүллэри үөрэтии түмүгүнэн киһини санаата салайар диэн быһаарыы таба буолара билиннэ. Киһиэхэ үтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаалары үөскэтэн, үгэс, кут оҥорон иҥэрэн биэрии хайаан да наада.

Yтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаалар киһи өйүгэр-санаатыгар эрэ сайдаллар. Дьон өйдөрө-санаалара таас үйэтиттэн ыла сайдан иһиилэригэр таҥаралаах буолуу сайдыы үрдүкү таһымын ситиһии буолара. Кыыл өйүттэн-санаатыттан киһи уратыта ити буолар. Үтүө, үчүгэй санаа – таҥара диэн ааттанар. Үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕарыы, киһи буолууга дьулуһуу – таҥаралаах буолуу аата. Үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕарыы – алгыс тылларынан этиллэр. Алгыһы истии, ылыныы – таҥараҕа тиксии буолар.

Саха дьонун таҥаралара диэн үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕара санааһыннара, киһи буолууга дьулуһуулара, үчүгэй киһи буола сатааһыннара буолар. Бу баҕа санааны толорорго, ситиһэргэ үтүө ааттаах-суоллаах бэ¬йэлэрин аймах-билэ киһилэрин үтүктүү, кини олоҕун үөрэҕин батыһыы ордук туһалаах. Оҕо улаатан өйө-санаата сайдыытыгар батыһар, үтүктэр киһитэ хайаан да наада. Оҕону үчүгэй быһыыга, үчүгэйи оҥорууга үтүгүннэрэн үөрэттэххэ эрэ табыллар. Үтүктэр киһитэ баар буолуохтаах.

Төрөппүт эбээһинэһэ оҕотун бэйэтин курдук киһи оҥоруу буолар. Оҕо аан маҥнай төрөппүтүн курдук буоларын ситиһии кини өйө-санаата туруктаах буолуутун үөскэтэр. Төрөппүтүн өйүн-санаатын таһымын, үлэтин-хамнаһын ситиһэн баран салгыы сайдыбыт оҕо туруктаах өй¬дөөх-санаалаах буола улаатар. Өйө-санаата салгыы сайдан барыыта төрөппүтүн билиитигэр-көрүүтүгэр тирэҕирэр буолан кини өйө-санаата туруктаах буолар. Оҕо ийэ кута үтүө үгэстэргэ төрөппүтүн көмөтүнэн үөрэнэн өйө-санаата туруктаах буоларыгар тиийэр.

Yчүгэй киһи күүстээх кутун туос түүктүйэҕэ хаайан, эмэх маска иҥэрэн оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ сахалар туһаналлара былыр-былыргыттан биллэр. Билигин саха дьонун киһи буолууга үөрэхтэрэ ситэ сайдыбакка нууччалар Христос таҥараларыгар саба баттатан сылдьар. Сахалар таҥаралара уруттаан, эрдэ үөскээбит буолан анал аата суох. Көннөрү - киһи диэн. Киһи диэн үтүө тыл, үрдүк сыал буолуута, оҕо улаатан өйө-санаата эбилиннэҕинэ эрэ ситиһэр кыахтааҕа «Yчүгэй киһи» таҥара аата буоларын бигэргэтэр.

Киһи буолуу үөрэҕэ сахалар хоту сиргэ көһөн кэлиилэриттэн, олоҕу олоруу тымныыны кытта охсуһууттан олус ыараабытыттан уонна сахалар атын омуктары баһылаан кинилэри бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар киллэрэ сатаабатахтарыттан, биһиги эрэ үөрэхпит таба диэн диктатураны олохтооботохторунан салгыы сайдыбакка, күүһүрбэккэ сахалар бэйэлэрин оҕолорун эрэ киһи буолууга үөрэтэллэр.

Сахалар үчүгэй киһи буолууларын үөрэҕин атын омуктар Тибиэккэ уонна Европаҕа салгыы сайыннараннар Будда уонна Христос диэн ааттаах таҥараларга кубулуппуттара. Бөгдьө улахан киһи буолуу, онтон Кэриэстэс үчүгэй киһи буолуу өйүттэн санаатыттан үөскээн сайдыбыттар.

Киһи эрэ барыта киһи буолуу өйүн-санаатын кыайан ситиспэт үрдүк сыала буолар. Сорох дьон киһи буолары кыайан ситиспэттэр. Өйдөрө-санаалара ситэ тиийбэт. «Киһи буолуо дуо», «Киһи буолаахтаан»,- диэн ситэ өйө-санаата сайдыбатах, бэйэтэ бэйэтигэр сылдьар киһини этэллэр.

Олоххо эт-сиин эчэйиитэ баар суол. Эт-сиинэ мөлтөх соҕус да эрээри өйө-санаата сайыннаҕына киһи буолууну ситиһэр кыах кимиэхэ баҕарар баар. Эт-сиин итэҕэстэрин кыайан, олору билиннэрбэккэ олоххо ситиһиилэри оҥорор киһи ордук сыаналанар, өйө-санаата ордук күүстээх буолар.

«Киһи бөҕөтө»,- диэн куһаҕан майгылаах, дьону кытта кыайан тапсыбат, биир тылы буларга ыарахан киһини этэллэр. «Киһи буолбатах»,- диэн этии өйө-санаата букатын сайдыбатах, киһилии майгына суох, сыыһа туттан быстах быһыыны оҥорор киһи буолар. Киһи курдук көрүҥнээх эрэ буолан баран сүөһү курдук майгыланан ылар киһини этэллэр.

Таҥара дьоҥҥо баҕа санаа үөскүүрүгэр көмөлөһөр, ыйан биэрэр сулус буолан сирдиир күүстээх. Бу үөскээбит баҕа санаа көмөтүнэн киһи бэйэтин кыаҕынан уонна күүһүнэн олоҕун оҥостор. Үтүөҕэ, үчүгэйгэ сирдиир, ыҥырар таҥара киһиэхэ хайаан да наада. Үтүө, үчүгэй ханна баарын, хантан кэлэрин киһи умуннаҕына, атын, куһаҕан сыаллары ылы-ныан эмиэ сөп. Таҥара суолтатынан киһиэхэ үтүөҕэ, үчүгэйгэ сирдиир, ыҥырар баҕа санаалары иҥэрэн олоҕун үчүгэйи оҥорого аныырыгар аналлаах.

Саха дьонугар таҥара итэҕэлэ сайдарыгар биир санааҕа түмсүү наада. Оҕону иитиигэ бары кыаҕы ууруу, эрэллээх кэлэр көлүөнэлэри улаатыннарыы уонна Айылҕаны харыстааһыҥҥа турунуу саха дьонун биир санааҕа түмэр. Оҕону үчүгэй киһи буолууга үөрэтии төрөппүттэр кыахтарын иһинэн баар суол. Кэлэр көлүөнэлэрин туһугар ис сүрэхтэриттэн кыһанар, өйдөрө-санаалара сайдыбыт төрөппүттэр бары кыахтарын уурунан сахалар олохторун үөрэҕин иҥэриннэхтэринэ омукпут салгыы сайдарын хааччыйыахтара.

Билигин сахаларга үчүгэй киһи уобараһа баар буолла. Дьадаҥы, аас-туор тиийиммэт олоххо иитиллэн, өйө-санаата түргэнник сайдан, үөрэҕи-билиини ситиһэн, республикабытын тэрийсэн, ону салайыыга тиийэ өйүн-санаатын сайыннарбыт улуу убайбыт П.А.Ойуунускай олоҕун, үлэтин холобура сирдиир, ыҥырар сулус, үрүҥ айыы буолар кыахтаах.

Сахалартан аан бастаан П.А.Ойуунускай оҥорбут, айбыт үлэлэрэ үйэлэргэ умнуллубат саҥаны арыйыылар, айыы буоланнар кэлэн иһэр көлүөнэлэри сирдээн, ыҥырар күүстээхтэр. Бу үлэлэр саха дьонугар суолталара олус сөҕүмэрдэр. Билигин саха дьоно бэйэлэрэ государстволаах буолар баҕа санааларыгар П.А.Ойуунускай тэрийсибит уонна салайбыт республикатын салгыы сайыннарыы сөп түбэһэр.

Саха дьоно былыр-былыргыттан айыылаах-таҥаралаах диэн ааттаахтар. «Таҥара», «Айыы» диэн тыллар, өйдөбүллэр иҥэн сылдьаллар. Куруук туттуллар буоллулар. Таҥаралаах буолуу өй-санаа сайдан, өссө үрдүкү таһымҥа тахсыбытын бэлиэтэ. Таҥара үөрэҕэ диэн киһиэхэ үчүгэйгэ баҕара сатааһыны үөскэтии уонна ону ситиһэргэ өйү-санааны, эти-сиини салайан биэрии буолар.

Саха ойууннара былыр-былыргыттан өйү-санааны сайыннарыыга уонна өй-санаа күүһүн туһаныыга үлэлэрэ олус суолталаахтар. Таҥара итэҕэлэ киһиэхэ үтүө, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санааны үөскэтэр буолан киһи олоҕун сирдьитэ, ыҥырар, угуйар сулуһа буолар. Саха дьонугар итинник баҕа санаа баар. Ол баҕа санаа «Киһи буолуу» диэн ааттанар.

Билигин саха дьонугар саҥа олоххо сөп түбэһэр өйдөбүллээх, оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ уонна Айылҕаны харыстыырга аналлаах таҥара үөрэҕэ наада буолла. Таҥараны элбэх дьон итэҕэйэр буолалларын наадатыгар ханнык эрэ көмөлөһөр күүс наада. Сахаларга таҥаралара баар эрээри билигин күүһэ суох буолан баара биллибэт.

Саха дьонун таҥараларын сайыннарарга ханнык эрэ күүстэр наадалар. Билиҥҥи кэмҥэ ол күүстэринэн эрэллээх кэлэр көлүөнэлээх буолууга дьулуһуу уонна Айылҕаны харыстааһын буолаллар.

Олохпут сайдыытын сыыһа сыаналыырбытыттан оҕолорбут олус бэлэмҥэ үөрэнэр буоланнар өйдөрө-санаалара мөлтөөн, сымнаан, быстах санааларыгар баһыттара сылдьар буолуулара олоҕу киһилии олороллоругар кыахтарын кыччатар. Кыра эрдэхтэриттэн үчүгэй үгэстэргэ чиҥник үөрэппэт буолуу биирдэ сыыһа туттан быстах быһыыларга киирэн биэрэллэрин элбэтэр. Оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ кут-сүр, таҥара үөрэҕин туһанар буолуу эрэйиллэр.

Таҥара үөрэҕэ өйү-санааны хааччахтыыр үөрэх. Киһи өйө-санаата көҥүлүнэн, талбытынан сайдар кыаҕа суох. Ханнык эмэ таҥараны билинэр буоллаххына ол таҥара үөрэҕин тутустаххына табыллар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ өйү-санааны хааччахтыыр сокуона – сиэр. Саха киһитэ барыта сиэри тутуһар. Сиэри таһынан ким да барбат.

Өй-санаа куһаҕан өттүгэр сайдарын таҥара үөрэҕэ хааччахтаан, үчүгэй өттүгэр салайан биэрэр. Таҥара дьоно: Киһи, Будда, Христос, Муhаммед олус үчүгэй дьон, барыны-бары таба оҥороллор. Таҥараны итэҕэйээччилэр бу дьону үтүктэннэр үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэнэллэр.

Саха оҕотун таҥарата төрөппүтэ буолар. Оҕо аан маҥнай төрөппүтүн үтүктэн, кинини батыһан өйүн-санаатын сайыннарар. Россия сир баайдаах хаһааһын курдук буолбуппутунан дойдубутун сирбитин тоҕута хаһан, үлтү тэпсэн, хара буорунан көрдөрөн бүтэрээри гыннылар. Айылҕаны харыстыыр өй-санаа сайдара буоллар саха дьоно түмсүөхтэрэ этэ. Сахалар Айылҕаны харыстыыр өйдөрө-санаалара атын омуктар¬дааҕар күүстээх. Элбэх киһи түмсэн, санаалара биир буоллаҕына, ол санаалара күүһүрэр.

Айылҕа харыстабылыгар алгыстары анааһын, Аан дойду иччитин Аан Алахчын хотуну уоскутуу, алдьаммыт-кээрэммит сири-дойдуну чөлүгэр түһэрэр үлэлэр ыытыллыылара сахалыы сиэринэн-туомунан барыылара саха таҥаратын күүһүрдэн иһиэҕэ. Саха дьоно Айылҕаны харыстыырга түмүстэхпитинэ, санаабыт күүһүрэн таҥарабыт сайдар!

Сахалар аҕыйах ахсааннаах да буоллаллар омуктарын күүһүрүөхтэрин баҕараллар. Түмсүүлээх, таҥаралаах, итэҕэллээх буоллахпытына, ол баҕа санаа ситиһиллэригэр кыах баар буолуо.

Саха дьоно омук хаһан күүһүрэрин бэйэлэрэ да билэллэр. Ол билиилэрэ: «Олох ыараатаҕына, омук күүһүрэр» диэн этиигэ чопчу ыйылла сылдьар.

Айылҕа содулларыттан, государство ис тутула уларыйыытыттан эбэтэр атын туохтан эмэ тастыҥ күүстэн үлэ-хамнас таһаарыыта суох буолуута ас-таҥас тиийбэтин үөскэтэн дьон олоҕо ыарыыр. Олох ыарааһына оҕо иитиитигэр быһаччы дьайар. Атаах, мааны оҕолор диэн суох буолаллар. Оҕолор кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэнэн, эрчиллэн барыны-бары кыайар дьон буола улааталлар. Бу улааппыт оҕолор бары түмсэннэр өссө күүскэ үлэлээннэр омуктарын күүһүрдэллэр.

Россия экономиката мөлтөөһүнэ, олох-дьаһах ыарааһына бэлэмҥэ үөрэммит дьоҥҥо эрэ ыарахаттары үөскэтэр. Ырыынак сыһыаннара үөскээһиннэрэ бэйэтэ кыанар, үлэҕэ-хамнаска үөрэммит, тулуурдаах, дьулуурдаах киһи бэйэтин кыаҕынан олоҕун оҥосторугар кыах биэрэр. Ыарахаттары тулуйарга үөрэниигэ биһиэхэ айылҕабыт тымныыта эмиэ көмөлөһөр. Тулуурдаах, дьулуурдаах киһи ханнык баҕарар ситиһиини оҥорор кыахтаах. (1,68).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.