Үрүҥ айыы буолуу

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Навигацияҕа көс Көрдөбүлгэ көс

Үрүҥ айыы буолуу диэн өлбүт киһи оҥорбут быһыыларыттан үчүгэйин, үрүҥүн талан ылан олоххо туһаныы ааттанар.

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн ыла өй-санаа үөрэҕинэн дириҥник дьарыктаммыттарын киһи этэ-сиинэ, үс куттара уонна сүрэ тус-туспа тутулуктаахтарын арааран билэллэрэ бигэргэтэр. Бу билиилэрэ барылара кут-сүр үөрэҕэр түмүллэн сылдьаллар.

Элбэх суолталаах айыы диэн тылбыт биир өйдөбүлэ иччилэргэ, үөрдэргэ сыһыаннаах. Сэһэн Боло «Yөр айыы буолар» диэн бэйэтин кэмигэр суруйбута кэриэс буолан харалла сылдьар. Атын туохха да маарыннаабат, ураты өй-санаа, саҥаны арыйыы өйө-санаата айыы буолар. Бахсы, Болугур Айыыларын өйдөөн кэлиэҕиҥ. Бу ааттаммат улахан үөрдэр, айыылар, биллэн-көстөн буулаатахтарына дьон киһилии олохторо айманар.

Өй көтөн, этиттэн-сииниттэн арахсан бардаҕына айыы буолар. Онтон өйө көтөн туспа бардаҕына киһи, киһи буолан бүтэр, сүөһүтүгэр түһэр. Өй көтөн букатын баран хаалыыта өлүүгэ тириэрдибэтэҕинэ даҕаны киһи иирэр, киһилии өйө суох буолар. Өйө көппүт киһи киһи буолан бүтэрин биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ билбэттэрэ олус куһаҕан уонна хомолтолоох. Айыы диэн тыл алгыска хаһан да туттуллубат.

Тыыннаах, Орто дойдуга олорор киһини «Эн айыы буол», «Айыыларга бар» диэн алҕааһын олус улахан сыыһата итиннэ саһан сылдьар. Бу этии «Эн өйүҥ көттүн» диэн кырааһын, «Киһи буолан бүт» диэн этиигэ тэҥнэһэр олус сиэрэ суох быһыы буолар.

Билигин бары эдэр оҕолор оҥорор куһаҕан быһыылара олус элбээн, суоһуран иһэллэриттэн дьон санааргыыллар. Ону тэҥэ элбэх эдэр оҕолорбут быстах санааларыгар баһыттараннар бэйэлэригэр тиийинэллэр. Өйдөрө-санаалара эттэриттэн-сииннэриттэн арахсан көҥүл, Үөһээ дойдуга көтөн барарын ситиһээри итинник ыар быһыыны оҥостоллор.

Кут-сүр үөрэҕэ этэринэн уонна наука да билинэн эрэринэн киһи өллөҕүнэ өйө-санаата арахсан туспа барар. Сахалар үөрэхтэрэ этэринэн өлбүт киһи өйө-санаата Үөһээ дойдуга тахсар. Киһи түүлүгэр өлбүт дьону хаһан баҕарар көрөрө, оннооҕор кэпсэтэрэ, кырдьык, өлбүт дьон өйдөрө-санаалара баалларын, сүтэн хаалбаттарын биллэрэр, дакаастыыр. Бу өлбүт дьон билиилэрэ, тугу эмэни этэн биэриилэрэ дьоҥҥо олус туһалаах буолан тахсаллара эмиэ биллэр.

Өлүү хаһан баҕарар тиийэн кэлэринэн айыы буолууттан ким да кыайан куоппат. Арай бу айыыбыт хайдах айыы буолара эрэ биллибэт. Хара, куһаҕан санаалаах киһи өллөҕүнэ өйө-санаата хара айыы буолан атыттарга куһаҕанынан дьайа сылдьар кыахтанар, онтон үтүө, үчүгэй санаалаах киһи өйө-санаата үрүҥ айыы буолан хаалбыт дьоҥҥо үчүгэйинэн дьайан, үтүө санааны үксэтэргэ туһалыыр.

Айыы диэн тугуй? Айыы диэн атыттартан ураты өй-санаа. Атыттарга маарыннаабат, туспа, урут суох, ол аата бу баар дьон билбэт өйдөрө-санаалара, билиилэрэ айыы буолар. Хас киһи өйө-санаата тус-туспалар, бэйэ-бэйэлэригэр хаһан да маарыннаспаттар, ол киһи иһин өлөн өйө-санаата арахсан бардаҕына, Үөһээ дойдуга көттөҕүнэ бэйэтэ туспа үөр, айыы буолар. Бу киһи тыыннааҕар киһи оҥорбот ыар быһыытын оҥорбут буоллаҕына өйө-санаата ордук күүстээх хара айыы буолар. Тыыннаах киһи бэйэтигэр тиийинэрэ киһи быһыылаах киһи хаһан да оҥорбот ыар, хара айыыта буоларынан бэйэтигэр тиийиммит киһи өйө-санаата хайаан да улахан айыы, үөр буолар.

Бары өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга көттөхтөрүнэ үөр, айыы буолаллар. Олоҥхолорго кэпсэнэр айыылар диэн былыр үйэлэргэ олорон ааспыт дьон оҥорбут дьыалалара, үлэлэрэ, өйдөрө-санаалара умнуллубакка, хаалан хаалбакка кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин биллэрэр.

Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара атыттартан туспа, ураты буоларынан бэйэтэ айыы буолар. Хайа да киһи өйө-санаата бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспаттар, ол иһин киһи өлбүтүн кэннэ туспа баран Үөһээ дойдуга таҕыстаҕына айыы буолар. Айыы диэн өлбүт дьон, иччилэр, үөрдэр өйдөрө-санаалара, билигин да сылдьаллара ааттанар. Айыы диэн мээнэ туттуллубат ыарахан тыл, сибигинэйэн эрэ этиллэр тыл. Ханнык айыы буолара биллибэтиттэн уонна куһаҕан быһыы уруттаан иһэринэн бу тыл ордук сэрэхтээх. Бу тыл куһаҕан, сэрэхтээх тыл буоларын бүтүүтүн «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта быһаарар. Тыл, дорҕоон киһиэхэ дьайыытын билбэт буолууттан, бу тылы үчүгэйи эрэ анаан бэлиэтииргэ туттуу букатын сыыһа. Үчүгэйи оҥорууну бэлиэтиир айыы – үрүҥ айыы диэн туспа арааран ааттанара өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр.

Өлбүт дьон өйдөрүн санааларын олоххо табатык туһанарга ханнык айыы буоларын чуолкайдык быһааран эрэ баран туһаныллар. Өй-санаа бу курдук икки өрүттээҕин былыргы сахалар билэннэр үчүгэйи элбэхтик оҥорбут таҥара аата Үрүҥ Аар тойон диэн ааттанар. Таҥарабыт аата кини оҥорбут элбэх быһыыларыттан үчүгэйин, үрүҥүн эрэ ылан туһаныахха сөп диэн бэйэтэ этэн биэрэрин таба өйдөөн туһаныллар.

Наркотиктар киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыылара өй-санаа көҥүл барыытыгар тириэрдэр. Эдэр киһи өйүн-санаатын көҥүл, босхо ыытаары уонна ханнык эрэ саҥаны, билбэтин оҥороору наркотиктары боруобалаан көрүөн сөп. Оҕону «Айыыны оҥор» диэн үөрэтии, бу оҕо элбэхтик киһи билбэтин, оҥорботун оҥоро сатыырыгар тириэрдэринэн элбэхтик сыыһа-халты туттунарын тэҥэ, наркотиктары боруобалааһыҥҥа тиийиэн сөп. Киһи билбэтэ, оҥорбото диэн айыы буоларын эмиэ билэн оҕо өйүн-санаатын харыстыырга туһаналлар.

"Айыы үөрэҕэ" диэн сыыһа хайысхалаах үөрэх дьайыыта эдэрдэр буруйу, куһаҕан быһыылары оҥороллорун элбэтэр. Билигин государство оҕо иитиитигэр улаханнык кыһаммат кэмэ кэлэн турар. Ол иһин хас биирдии төрөппүт оҕотун өйө-санаата туруктаах буоларыгар бэйэтэ эрэ урут бастаан кыһанарын өйдүүрэ наада. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ эрэ оҕо өйө-санаата сайдыытын табатык быһаарар. Таҥара үөрэҕин ылынан, оҕону сахалыы өйгө-санааҕа үөрэтии бастаан иһэрэ ордук этэ.

Сахалар былыр-былыргыттан сири-дойдуну үс тус-туспа дойдуларга араараллар. Бу дойдулар Үөһээ дойду, Орто дойду уонна Аллараа дойду диэн ааттаналлар. Сири-дойдуну маннык үс аҥы араартааһын өй-санаа өйдөбүллэригэр, киһи оҥорор быһыыларыгар олоҕурар. Үөһээ диэки үчүгэй, онтон аллараа диэки куһаҕан быһыылар тус-туспа арахсан сылдьар буоллахтарына, бу быһыылар икки ардыларыгар, ол аата ортолорунан киһи оҥорор быһыылара сөп түбэһиэхтээхтэр. Ол иһин дьон олорор сирдэрэ Орто дойду диэн ааттаммыт.

Үөһээ дойду уонна Орто дойду биир биллэр уратылаахтар уонна ол уратыларынан бэйэ-бэйэлэриттэн арахсаллар. Үөһээ дойдуга өлбүт дьон аҥардас өйдөрө-санаалара, үрүҥ, хара айыылар сылдьар эрэ буоллахтарына Орто дойдуга дьон бэйэлэрэ эттээх-сииннээх уонна өйдөөх-санаалаах буолан олоҕу олороллор.

Бу икки дойду уратыларын чуолкайдык арааран билэргэ «Биир эмэ түбэлтэҕэ ханна сылдьаргын билбэт буолан хааллаххына көм эккиттэн кымаахтаан көрөр буолаар. Ыарыыны билэр буоллаххына Орто дойдуга сылдьаҕын», - диэн быһаарыыны тутуһуохха сөп.

Киһи тыыннаах буолан эттэнэн-сииннэнэн бу Орто дойдуга эрэ олоҕун олорор. Ол иһин олоҕу харыстыыр, уһуннук олорор туһугар өй-санаа көҥүл босхо баран Үөһээ дойдуга көтөөрү дьулуһарын сүрү, тулууру, өһөс санааны улаатыннаран тохтотуу, хам тута сылдьыы эрэ быыһыыр кыахтаах. Киһи быһыылаах буолуу эрэ киһи олоҕун уһуннук олорорун уонна олох салгыы сайдарын ситиһэргэ кыах биэрэр. (1,142).

Туһаныллыбыт литература[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с