1924 сыл

1924 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 4 — Саха АССР-га бурдук сиэмэтин судаарыстыбаннай пуондата тэриллибит.
• Тохсунньу 25 — Францияҕа Шамони диэн куоракка бастакы Кыhыҥҥы Олимпия оонньуулара аһыллыбыттар.
• Тохсунньу 26 — Арассыыйаҕа Сэбиэттэр 2-с сийиэстэрин уурааҕынан Петроград аата уларыйан Ленинград диэн буолбут. Билигин — Санкт-Петербург.
• Тохсунньу 27 — Москубаҕа Владимир Ленин өлүгүн Кыһыл болуоссакка тутуллубут мавзолейга укпуттар.
• Тохсунньу 29 — Бүтүн Арассыыйатааҕы Сэбиэттэр сийиэстэрэ улахан дьон аахпат-суруйбат буолууларын суох гыныы туһунан (ликбез) уураах ылыммыт.
• Тохсунньу 30 — Мосфильм киинэ усутуудьуйата олохтоммут.

Олунньу

• Олунньу 14 — Былатыан Ойуунускай «Кыһыл ойуун» поэматын бүтэрбит.

• Олунньу 17 — Дьокуускайга бастакы пионер этэрээтэ мустубут. Бу күн Саха Сирин пионериятын төрүттэммит күнүнэн ааҕыллар.
• Олунньу 18 — Саха сиринээҕи Толоруулаах киин кэмитиэт (ЯЦИК) уурааҕынан Саха суругун-бичигин сүбэтэ үөскээбит. Сүбэ билимҥэ олоҕуран сахалыы транскрипцияны оҥоруунан дьарыктаммыт. Бэрэстээтэл — Исидор Барахов, сэкирэтээр — Алексей Бояров. Биир сылынан бу сүбэ ууратыллыбыт, кини аналлаах үлэтэ "Саха кэскилэ" уопсастыба тыл үөрэҕин сиэксийэтигэр көспүт.

Кулун тутар

• Кулун тутар 17 — Көмүс бириискэлэри эксплуатациялыыр "Якутзолототрест" төрүттэнэр.
• Кулун тутар 28 — муус устар 1 — ЯЦИК иккис ыҥырыытын III сиэссийэтэ үлэлээбит. ЦИК бэрэстээтэлин солбуйааччыта К.Р. Герценберг отчуоттаабыт. Тыа хаһаайыстыбатын сири таҥастыыр тэриллэринэн хааччыйыы көрүллүбүт, 1925 сыллаах биэрэпискэ бэлэмнэнии туһунан этиллибит. Дакылаакка өрө туруулары хам баттааһын туһунан этиллибит, Москубаҕа бэрэстэбиитэлистибэ үлэлитин туһунан этиллибит. Уһук Илин Өрөспүүбүлүкэтэ уонна Иркутскай уобалас Саха АССР сирдэрин былдьыыр былааннаахтарын утарсыы тэриллиэхтээҕэ этиллибит, ону таһынан Охуоскай байҕал кытыла (Лаамы сирэ) уонна Хамчаакка сорҕото Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр холбонуохтааҕын туһунан этиллибит.
• Муус устар 7 — ЦИК уонна Совнарком уураҕынан Саха судаарыстыбаннай көмүс треһин (500 тыһ. солк. устаап хапытааллаах "Якзолтрест") туһунан балаһыанньаны бигэргэппит.

Муус устар

• Муус устар 1 — Хотону дьиэттэн туспа тутар туһунан ЯЦИК уурааҕа тахсыбыт («Об отделении хотонов от юрт»).
• Муус устар 3 — Саха АССР совнаркома Биирдэһиллибит үлэ оскуолатын устаабын Саха сиригэр ылынар туһунан уураах таһаарбыт («О введении в ЯАССР устава Единой трудовой школы»). Бу устаабы РСФСР совнаркома 18.12.1923 бигэргэппитэ, устаап оскуола олоҕун саҥаттан дьаарыстаабыта: оҕолор 8 саастарыттан 12-лэригэр диэри бастакы сүһүөх, 12-17 саастаахтар иккис сүһүөх оскуолаҕа үөрэнэр буолбуттара, учууталлары оскуола үлэһитэ (кылгатан шкраб) диэн ааттыыллара. Оҕону накаастыыр бобуллубута. Маны таһынан устаап чааһынай үөрэхтээһини кытта охсуһууга өҥөлөөх.
• Муус устар 6 — Италияҕа быыбарга фашистар баһыйар кыайыыны ситиспиттэр.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 7 — Хотону балаҕантан араарарга агитациялыыр "Ыраас олох" уопсастыба тэриллибит. Биир сылынан бу уопсастыба сыалын-соругун ситиспит буолан эһиллибит.
• Ыам ыйын 12 — Ньылхан сэлиэнньэтин (1922 сыллаахха Айааны уонна киниэхэ сыһыаннаах Ньылханы Уһук Илин уобалаһыгар биэрбиттэрэ) 32 киһилээх тоҥустар бартыһаан этэрээттэрэ ылар. Этэрээт салайааччылара — тоҥус Павел Карамзин уонна саха Михаил Артемьев. Бу күн Ньылхан олохтоохторо уонна этэрээт дьоно мунньахтаан баран быһаарыы ылаллар: "Тоҥустары Сэбиэскэй былаастан босхолуурга уонна бэйэни салайыныыга олохсуйан саҥа олоҕу тутуу".
• Ыам ыйын 23 — Москубаҕа РКП(б) XIII сийиэһэ саҕаламмыт.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 2 — АХШ индиэйэстэрэ гражданство ылбыттар.
• Бэс ыйын 7 — 130 киһилээх тоҥустар этэрээттэрэ биир суутканы быһа кыргыһан баран Айаан пордун ылбыт. Этэрээт салайааччылара — Илья Канин, Павел Карамзин уонна Михаил Артемьев.

• Бэс ыйын 13 — РСФСР норуотун хамыһаардарын сэбиэтэ «РСФСР-га киинэ дьыалатын тэрийии туһунан» уураах таһаарбыт. «Совкино» үөскээбит. Киинэ прокатын судаарыстыба монополиялаабыт (атыттар киинэ көрдөрөллөрүн боппут).
• Бэс ыйын 14 — Ньылхаҥҥа Лаамы тоҥустарын сийиэстэрэ буолбут. Сийиэс "ССРС-тан арахсарга уонна тутулуга суох ил тэрийэргэ" диэн уурааҕы ылыммыт.

От ыйа

• От ыйын 4 — Максим Аммосов Арассыыйа билимин акадьыамыйатын мунньаҕар кыттыбыт, Саха сирин оҥорор күүстэрин чинчийэр эспэдииссийэни тэрийэр туһунан кэпсэппит.
• От ыйын 5 — «Холбос» Саха сиринээҕи сойууһун аҕытаассыйалыыр хаһыата тахсыбыт.
• От ыйын 20 — ВЦИК бөрөсүүдьүмүн иһинэн Хоту кэмитиэтэ (нууч. Комитет содействия народностям Северных окраин) тэриллибит.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйа — Атырдьах ыйыгар Саха АССР Совнаркомун Президиумун оннугар Оччугуй Совнарком тэриллибит. Бэрэстээтэлинэн Степан Аржаков буолбут, кини бу солоҕо Исидор Бараховы солбуйбут.

Балаҕан ыйа

• Балаҕан ыйын 11 — "Автономная Якутия" хаһыакка Ойуунускай "Сахатытыы" (Якутизация) диэн ыстатыйата тахсыбыт. Былаас аппараата былаас ис хоһоонугар сөп түбэһэн хаан-уруу, норуокка чугас буолуохтаах, ол аата саха тыла былаас бары таһымнарыгар туттуллуохтаах, ол өрөспүүбүлүкэ сайдарын олуга буолар диэбит.

Алтынньы

• Алтынньы 12 — Молдавия өрөспүүбүлүкэтэ Украина иһинэн автономиялаах өрөспүүбүлкэ быһыытынан тэриллибит.
• Алтынньы 18 — Совнарком уоспаны утары быһыы булгуччулаах буоларын туһунан дэкириэт таһаарбыт.
• Алтынньы 27 — Сэбиэскэй Сойуус иһигэр Узбек ССР тэриллибит, киин куоратынан Ташкент буолбут. Бу саҕана Ташкены казахтар эмиэ бэйэлэригэр ылан киин куорат оҥостуохтарын баҕарбыттар эбит, ол мөккүөрү Сталин быһаарбыт.

Сэтинньи

• Сэтинньи 3 — Саха сиринээҕи Толоруулаах киин кэмитиэт (ЯЦИК) ойууннааһыны утары охсуһууну биллэрбит.
• Сэтинньи 16 — "Автономная Якутия" хаһыакка «Саха омук» уопсастыба үлэтин туһунан ыстатыйа тахсыбыт. Улуус дьоно улаханнык сэргээбиттэрин бэлиэтээбиттэр, ол да буоллар, кэккэ итэҕэстэр баалларын ыйбыттар. Холобур, уопсастыба киинэ улуустааҕы салааларын кытта ыкса ситимэ суоҕун, улуустааҕы тэрилтэлэр тыйаатыр эрэ үлэтинэн муҥурданалларын суруйбуттар.

• Сэтинньи 17 — ЯЦИК иһигэр хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар кэмитиэтэ тэриллибит. Кэмитиэт өрө турбут Ньылхан тоҥустарыгар бэринэргэ ыҥырыы ылыммыт.

• Сэтинньи 23 — Москуба араадьыйатын киэҥ далааһыннаах биэриитэ саҕаламмыт. ССРС бүттүүнүгэр саҥарар биир араадьыйа үөскээһинэ.
• Сэтинньи 23 — Андромеда «туманноһа» дьиҥэр атын галактика буоларын туһунан астроном Эдвин Хаббл арыйыытын The New York Times хаһыакка таһаарбыттар. Андромеда галактикатын киһи эт хараҕынан көрөр кыахтаах. Кини халлааҥҥа иэнэ Ыйдааҕар сэттэ төгүл улахан эрээри ортото эрэ үчүгэйдик көстөр, оттон галактика атын элеменнэрин бинокль нөҥүө көрүөххэ сөп.
• Сэтинньи 26 — Монголия Народнай Өрөспүүбүлүкэтэ төрүттэммит — аан дойдуга иккис социалистыы судаарыстыба.

Ахсынньы

• Ахсынньы 15—22 — III Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр сийиэстэрэ буолбут. САССР совнаркомун бэрэстээтэлэ (?) И.Н. Винокуров отчуоттаабыт. Сийиэс судаарыстыба уонна атын тэрилтэлэр сахатыйалларыгар уураахтаабыт, сири түҥэтиини түмүктүүрү соруйбут, Саха сирин тирэхтээх буолуутугар сүдү суолтаны ылыахтаах көмүстээх Алдан сайдыытыгар болҕомто уурарга быһаарбыт.
• Ахсынньы 23 — Үһүс ыҥырыылаах ЯЦИК II сиэссийэтэ буолбут. ЯЦИК бэрэстээтэлинэн Ойуунускай, солуйбуйааччытынан А.Д. Широких талыллыбыттар. Саха АССР Совнаркомун саҥа састааба бигэргэтиллибит. Бэрэстээтэлинэн Иван Винокуров буолбут, кини бу солоҕо Степан Аржакову солбуйбут. С.М. Аржаков ис атыы-эргиэн уонна бырамыысыланнас наркомунан анаммыт, үп нарокмунан - П.Ф. Лепчиков, сир наркомунан - А.А. Назаров, үөрэх уонна доруобуйа харыстабылын наркома - А.Ф. Бояров, ис дьыала - Н.В. Петров, юстиция - И. Емельянов, оробуочай-бааһынай инспекция - Р.М. Киппасто, үлэ наркома - А.М. Декселяхов. Ону таһынан наммыттар байыаннай хамыһаарынан М.П. Редников, ВЦИК бөрөсүүдьүмүгэр САССР бэрэстэбиитэлинэн И.Н. Барахов, Саха сирин ОГПУ-тун начааланньыгынан Н.Д. Кривошапкин.
• Ахсынньы 24 — Албания өрөспүүбүлүкэ буолбут.

• Ахсынньы 31 — Бастаанньаһыттар Охуоскай таһынаҕы Аарка бөһүөлэги ылбыттар

Төрөөбүттэр

• Олунньу 5 — Александр Матросов — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, рядовой, аатырбыт Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа (өлбүтүн кэннэ).

• Олунньу 23 — Токарев Петр Никитич, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, история билимнэрин кандидата.

• Ыам ыйын 8 — Николай Тарскай (1962 өлб.) — Саха Сиригэр физкультураҕа күргүөмнээх хамсааһыны төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ, өрөспүүбүлүкэҕэ көҥүл тустуу сайдарыгар сүҥкэн өҥөнү оҥорбут киһи, 1955—1959 сылларга Саха АССР спорткомитетын салайааччыта.
• Ыам ыйын 30 — Калашников Юрий Васильевич (1924—1992), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Албан аат уордьанын толору кавалера.

• Бэс ыйын 3 — Лазарь Минкин (2003 өлб.), геолог, Нүөрүҥгүрү таас чоҕун арыйбыт киһи, ССРС Государственнай бириэмийэтин лауреата, Нүөрүҥгүрү оройуонун ытык киһитэ.

• Бэс ыйын 14 — Авдеева Фаина Иннокентьевна, Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала.
• Ахсынньы 12 — Горохова Евдокия Николаевна Саха биллиилээх ил уонна уобсастыба диэйэтэлэ. Саха АССР Үрдүкү Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ (1980—1985).
• Ахсынньы 24 — Посельская Аксения Васильевна (1924—1983), саха бастакы балерината.

Өлбүттэр

• Тохсунньу 21 — Владимир Ленин (Ульянов) — аан дойдуга бастакы социализм дойдутун ССРС төрүттээччитэ, Арассыыйаҕа өрөбөлүүссүйэ тэрийэн былааһы ылбыт киһи.
• Олунньу 28 — Новгородов С.А., лингвист, саха суругун-бичигин төрүттээччи.

• Бэс ыйын 3 — XX үйэ сүрүн уус-уран суруйааччыларыттан биирдэстэрэ Франц Кафка (1883 с.т.).

Литература

• Калашников А. А. Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2. — Дьокуускай: Бичик, 2004.