Алтаай Өрөспүүбүлүкэтэ
| |||||
.svg)
| |||||
| Киин куорат | Горно-Алтайскай | ||||
| Иэнэ | 92 600 км² | ||||
| Дьонун ахсаана | 209,2 тыh. киhи (2009) | ||||
| Федеральнай уокуруга | Сибиир | ||||
| Экономическай оройуона | Арҕаа Сибиир | ||||
| Ил тыла | алтаай, нуучча | ||||
| Өрөспүүбүлүкэ баhылыга | Александр Бердников | ||||
| Сокуон таһаарар былаас баhылыга | Иван Белеков | ||||
| Кэм зоната | Халыып:MSK+3 | ||||
Алтаай Өрөспүүбүлүкэтэ (Нууччалыы: Республика Алтай, Алтаайдыы: Алтай Республика) диэн Арассыыйа Федерациятын састаабыгар киирэр республика, Арассыыйа Федерациятын субъега, Сибиир федерал уокуругун састаабыгар киирэр.
Киин куората — Горно-Алтайскай.
Кирбиилэhэр Тыва уонна Хакасия республикалардыын, Алтай кыраайыныын уонна Кемерово уобалаhыныын, Кытайдыын, Монголиялыын уонна Казахстанныын.
Бэс ыйын 1 1922 тэриллибитэ.
Географията[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Континентал климаттаах, кылгас куйаас сайыннаах уонна уhун тымныы кыhыннаах.
Өрөспүүбүлүкэ ньууругар үрдүк хайа чыпчааллара бааллар. Ордук үрдүк хайа — Белуха (Кадын-Бажы) — 4506 м, Сибиир ордук үрдүк чыпчаала.
20 тыh. тахса өрүс (бүтүн уhуннара 60 тыh. км) уонна 7 тыh. кэриҥэ күөл (бүтүн иэннэрэ 600 км²) баар. Ордук улахан өрүстэр — Катунь уонна Бия, кинилэр силлиhиилэриттэн Сибиир Объ диэн Сибиир ордук улахан өрүһэ үөскүүр. Ордук улахан күөл — Телецкое (Алтын-Көл), ньуурун иэнэ 230,8 км² уонна дириҥэ 325 м.
Кэм зоната[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Алтаай Өрөспүүбүлүкэтэ Омск кэмин зонатыгар (OMST) баар. UTC уларыйыыта +0600 (NOVT)/+0700 (NOVST).
Историята[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Алтаай омук национальнай автономията бэс ыйын 1, 1922 тэриллибит. Бу автономия Ойрот автоном уобалаhа (Ойро́тская автоно́мная о́бласть) диэн Алтай кыраайын ирээтэ буолбут. Тохсунньу 7, 1948 аата Горно-Алтай автоном уобалаhа (Го́рно-Алта́йская автоно́мная о́бласть) диэҥҥэ уларыйбыт. 1991 Хайалаах Алтаай автономиялаах сэбиэт социалистыы өрөспүүбүлүкэтэ буолбут. 1992 ыла Алтаай Өрөспүүбүлүкэтэ.
Администрацияларынан араарыы[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
| № | Муниципальнай киин | Административнай киин |
|---|---|---|
| 1 | Кош-Агач оройуона | Кош-Агач |
| 2 | Майма оройуона | Майма |
| 3 | Онгудай оройуона | Онгудай |
| 4 | Турочак оройуона | Турочак |
| 5 | Улаган оройуона | Усть-Улаган |
| 6 | Усть-Кан оройуона | Усть-Кан |
| 7 | Усть-Кокса оройуона | Усть-Кокса |
| 8 | Чемал оройуона | Чемал |
| 9 | Чоя оройуона | Чоя |
| 10 | Шебалино оройуона | Шебалино |
Дьоно[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Тохсунньу 1 2009 туругунан, Алтай Өрөспүүбүлүкэтин олохтоохторун ахсаана 209 207 киhи. Дьон чиҥэ — 2,3 киhи/км² (2009), куорат олохтоохторо — 26,4 % (2009).
2002 сыллааҕы Арассыыйа олохтоохторун сурутуутунан, Өрөспүүбүлүкэ омуктара:
| Омук | Ахсаана, тыh. киhи. | % |
|---|---|---|
| Нууччалар | 136,5 | 77,4 |
| Алтайдар | 42,2 | 20,6 |
| Казахтар | 12,1 | 6,0 |
| Теленгиттар | 2,4 | 1,2 |
| Тубалардар | 1,5 | 0,8 |
| Украиннар | 1,4 | 0,7 |
| Кумандиннар | 0,9 | 0,5 |
| Ниэмэстэр | 0,9 | 0,4 |
| Челканнар | 0,8 | 0,4 |
| Эрмээннэр | 0,5 | 0,2 |
| Татаардар | 0,5 | 0,2 |
| Беларустар | 0,3 | 0,1 |
| Азербайдьаннар | 0,3 | 0,1 |
| Атын омуктар | 2,7 | 1,4 |
Олохтоох пууннар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
| 2 тыh. тахса олохтоохтордоох пууннар тохсунньу 1 2003 туругунан | ||||||||||||||||||||||||
|
Экономиката[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Экономикатын олоҕо тыа хаhаайыстыбата — сүөһү иитиитэ уонна сад үүннэриитэ, онтон ураты өссө туризм.
Транспорт[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Өрөспүүбүлүкэ сиринэн М52 суол (Чуя суола) ааhар.
Кэрэхсэбиллээх сирдэрэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Өрөспүүбүлүкэ биллиилээх туризм уонна сынньалаҥ сирдэринэн буолаллар Белокуриха (минеральнай уу курорта), Телецкое күөл, Белуха хайа уонна Чемал оройуона.
Туризм[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Алтай Республикатыгар Туризм регион экономикатын сүрүн салааларыттан биирдэстэрэ, ону тэҥэ дохуот ороскуота буолар. Сыл аайы Алтайга 1 мөл. турист кэлэр. Сынньалаҥ актыыбынай көрүҥнэригэр сайыҥҥы экологическай уонна культурнай- познавательнай сырыылар уонна автомобильнай, сатыы, ат, уу, уу, альпинистскай, булт, балык, геологическай уонна да атын маршруттарга экскурсиялар ылаллар[1].
Республика сиригэр- уотугар айылҕа объектарын бэлиэтээһиннэрэ улахан. Туристары ордук киэҥник биллибит ньирэй күөлүн, кытылга уонча пансион, турбаз уонна кемпинговай туристары олордубут.
Манна балыксыттарга бастыҥ миэстэлэр тэриллэллэр, сатыы дьон, сылгы, уу уонна автобус экскурсиялара ыытыллаллар. Каскадских озер в Чемальском районе представляется собой население ураты айылђа заповедник. Каскада сэттэ күөлүн уута сибэккинэн уонна химическэй састаабынан уратылаах.
Шавлин күөл Үөһээ тардыытыгар баар шавлин күөллэрин сыала- соруга — Хотугулуу- Чуйскай сис уруһуйун уруһуйунан устар сатыы уонна аттаах маршруттары сыала- соруга.
Уус- Коксин оройуонун территориятыгар Белуха хайа (4506 м), республика уонна Сибиир саамай үрдүк чыпчаала баар.
Региоҥҥа 30- тан тахса гостиница уонна туризм өҥөтүн эйгэтигэр 14 тэрилтэ үлэлиир.
2011 с.Горнай- Алтай куората «ыраас куорат-2011» Бүтүн Россиятааҕы конкурска кыһыл көмүс мэтээли, 2012 с.-«Россия саамай ыраас куората»Бүтүн Россиятааҕы " аһаҕас аан дойдутааҕы экологтар бириэмийэлэрин ылбыта.
Сигэлэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
- Алтай Өрөспүүбүлүкэтин официал сайта
- Рудой А. Н., Кирьянова М. Р. Научное и рекреационное значение великих геологических памятников Алтая: к созданию Алтайского ледникового парка // Известия Русского географического общества, 2004. — Вып. 5. — С. 61-69.