Алтаай Өрөспүүбүлүкэтэ
| |||||
.svg)
| |||||
| Киин куорат | Горно-Алтайскай | ||||
| Иэнэ | 92 600 км² | ||||
| Дьонун ахсаана | 209,2 тыh. киhи (2009) | ||||
| Федеральнай уокуруга | Сибиир | ||||
| Экономическай оройуона | Арҕаа Сибиир | ||||
| Ил тыла | алтаай, нуучча | ||||
| Өрөспүүбүлүкэ баhылыга | Александр Бердников | ||||
| Сокуон таһаарар былаас баhылыга | Иван Белеков | ||||
| Кэм зоната | Халыып:MSK+3 | ||||
Алтаай Өрөспүүбүлүкэтэ (Нууччалыы: Республика Алтай, Алтаайдыы: Алтай Республика) диэн Арассыыйа Федерациятын састаабыгар киирэр республика, Арассыыйа Федерациятын субъега, Сибиир федерал уокуругун састаабыгар киирэр.
Киин куората — Горно-Алтайскай.
Кирбиилэhэр Тыва уонна Хакасия республикалардыын, Алтай кыраайыныын уонна Кемерово уобалаhыныын, Кытайдыын, Монголиялыын уонна Казахстанныын.
Бэс ыйын 1 1922 тэриллибитэ.
Географията[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Континентал климаттаах, кылгас куйаас сайыннаах уонна уhун тымныы кыhыннаах.
Өрөспүүбүлүкэ ньууругар үрдүк хайа чыпчааллара бааллар. Ордук үрдүк хайа — Белуха (Кадын-Бажы) — 4506 м, Сибиир ордук үрдүк чыпчаала.
20 тыh. тахса өрүс (бүтүн уhуннара 60 тыh. км) уонна 7 тыh. кэриҥэ күөл (бүтүн иэннэрэ 600 км²) баар. Ордук улахан өрүстэр — Катунь уонна Бия, кинилэр силлиhиилэриттэн Сибиир Объ диэн Сибиир ордук улахан өрүһэ үөскүүр. Ордук улахан күөл — Телецкое (Алтын-Көл), ньуурун иэнэ 230,8 км² уонна дириҥэ 325 м.
Кэм зоната[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Алтаай Өрөспүүбүлүкэтэ Омск кэмин зонатыгар (OMST) баар. UTC уларыйыыта +0600 (NOVT)/+0700 (NOVST).
Историята[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Алтаай омук национальнай автономията бэс ыйын 1, 1922 тэриллибит. Бу автономия Ойрот автоном уобалаhа (Ойро́тская автоно́мная о́бласть) диэн Алтай кыраайын ирээтэ буолбут. Тохсунньу 7, 1948 аата Горно-Алтай автоном уобалаhа (Го́рно-Алта́йская автоно́мная о́бласть) диэҥҥэ уларыйбыт. 1991 Хайалаах Алтаай автономиялаах сэбиэт социалистыы өрөспүүбүлүкэтэ буолбут. 1992 ыла Алтаай Өрөспүүбүлүкэтэ.
Администрацияларынан араарыы[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
| № | Муниципальнай киин | Административнай киин |
|---|---|---|
| 1 | Кош-Агач оройуона | Кош-Агач |
| 2 | Майма оройуона | Майма |
| 3 | Онгудай оройуона | Онгудай |
| 4 | Турочак оройуона | Турочак |
| 5 | Улаган оройуона | Усть-Улаган |
| 6 | Усть-Кан оройуона | Усть-Кан |
| 7 | Усть-Кокса оройуона | Усть-Кокса |
| 8 | Чемал оройуона | Чемал |
| 9 | Чоя оройуона | Чоя |
| 10 | Шебалино оройуона | Шебалино |
Дьоно[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Тохсунньу 1 2009 туругунан, Алтай Өрөспүүбүлүкэтин олохтоохторун ахсаана 209 207 киhи. Дьон чиҥэ — 2,3 киhи/км² (2009), куорат олохтоохторо — 26,4 % (2009).
2002 сыллааҕы Арассыыйа олохтоохторун сурутуутунан, Өрөспүүбүлүкэ омуктара:
| Омук | Ахсаана, тыh. киhи. | % |
|---|---|---|
| Нууччалар | 136,5 | 77,4 |
| Алтайдар | 42,2 | 20,6 |
| Казахтар | 12,1 | 6,0 |
| Теленгиттар | 2,4 | 1,2 |
| Тубалардар | 1,5 | 0,8 |
| Украиннар | 1,4 | 0,7 |
| Кумандиннар | 0,9 | 0,5 |
| Ниэмэстэр | 0,9 | 0,4 |
| Челканнар | 0,8 | 0,4 |
| Эрмээннэр | 0,5 | 0,2 |
| Татаардар | 0,5 | 0,2 |
| Беларустар | 0,3 | 0,1 |
| Азербайдьаннар | 0,3 | 0,1 |
| Атын омуктар | 2,7 | 1,4 |
Олохтоох пууннар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
| 2 тыh. тахса олохтоохтордоох пууннар тохсунньу 1 2003 туругунан | ||||||||||||||||||||||||
|
Экономиката[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Экономикатын олоҕо тыа хаhаайыстыбата — сүөһү иитиитэ уонна сад үүннэриитэ, онтон ураты өссө туризм.
Транспорт[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Өрөспүүбүлүкэ сиринэн М52 суол (Чуя суола) ааhар.
Кэрэхсэбиллээх сирдэрэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Өрөспүүбүлүкэ биллиилээх туризм уонна сынньалаҥ сирдэринэн буолаллар Белокуриха (минеральнай уу курорта), Телецкое күөл, Белуха хайа уонна Чемал оройуона.
