2009

2009 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 3 — Биткоин төлүүр систиэмэ айааччыта Сатоши Накамото блокчейн бастакы блогун оҥорбут.
• Тохсунньу 20 — Польша Гданьскай куоратыгар «АРТнавигация — саха худуоһунньуктарын билиҥҥи графиката уонна и живопиһа» диэн ааттаах быыстапка аһыллыбыт. Уон худуоһунньук кыттыбыт, олор истэригэр: Ольга Скорикова, Андрей Чикачев, Михаил Старостин, Евдокия Романова, Туйаара Шапошникова.
• Тохсунньу 20 — Барак Обама Америка Холбоһуктаах Штааттарын 44-с бэрэсидьиэнинэн буолбут. Кини бу солоҕо бастакы афроамериканец.

Олунньу

• Олунньу 2 — Зимбабвеҕа деноминация буолбут, курса — 1 000 000 000 000 : 1 (1 триллион : 1). 2006-2009 сылларга бу курдук үс деноминация буолбута, онтон Зимбабве дуоллара эстибитэ.
• Олунньу 7 — Виктория штаакка ойуур уотугар 173 киһи өлбүт. Бу Австралия устуоруйатыгар саамай элбэх өлүүлээх айылҕа алдьархайа этэ.

Кулун тутар

• Кулун тутар 31 — Дьокуускайга Саха Өрөспүүбүлүкэтин билимҥэ уонна техникаҕа интэлигиэнсийэтин I форума буолбут. Түөрт сиринэн төгүрүк остуоллар буолбуттар, СГУ Култууратын киинигэр быыстапка үлэлээбит.
• Кулун тутар 28 — бу чыыһылаҕа планета үрдүнэн олорор дьоннор бары «Сир чааһа» (нуучч. «Час Земли») диэн улахан аһымал акция ыыппыттар. Бу акция сүрүннээн «баараҕай сылыйыыны» (нуучч. «глобальное потепление») утары охсуһуу.
• Кулун тутар 31 — Дьокуускайга Саха Өрөспүүбүлүкэтин билимҥэ уонна техникаҕа интэлигиэнсийэтин I форума буолбут. Түөрт сиринэн төгүрүк остуоллар буолбуттар, СГУ Култууратын киинигэр быыстапка үлэлээбит.

Муус устар

• Муус устар 4 — Франция НАТО байыаннай блогар толору төннөрүн туһунан биллэрбит.
• Муус устар 10 — Өксөкүлээх аатынан культура Киинигэр «Сааскы сырдык иэйиилэрим» диэн ырыаһыт Раиса Захарова айар киэһэтэ буолбута.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 10 — Иркутскай уобаласка бөртөлүөт саахалламмыт. Өлбүттэр ортолоругар күбүрүнээтэр Игорь Есиповскай баар эбит.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 12 — Ирааҥҥа айдааннаах бэрэсидьиэн быыбара буолбут, дойдуга быыбар түмүгүн билиммэтэхтэр киэҥ утарар тэрээһиннэри оҥорбуттар.
• Бэс ыйын 17 — СӨ Төрүт сокуонун преамбулатыгар уонна бастакы ыстатыйатыгар уларытыылар киирбиттэр.
• Бэс ыйын 21 — Референдум түмүгэр Дания састаабыгар киирэр Гренландия автономията кэҥэтиллибит. Бу иннинэ олохтоохтор доруобуйа харыстабылын, орто үөрэхтээһини, социальнай көмөнү бас билэр эбит буоллахтарына, 2009 сылтан ыла полицияны, суут систиэмэтин уонна сир баайын эмиэ дьаһайар кыахтаммыттар.
• Бэс ыйын 22 — Ингушетия бэрэсидьиэнин өлөрө сатаабыттар. Юнус-бек Евкуров бааһырбыт.
• Бэс ыйын 25 — Кытайга Google саайтыгар киириини саппыттар. Бу курдук Кытай компартиятын идеологиятыгар сөп түбэспэт саайтары "Кыһыл көмүс хахха" бырайыак чэрчитинэн хааччахтыыллар.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 21 — "Мир" сир аннынааҕы руднигын үөрүүлээх быһыыга-майгыга арыйбыттар. Арыйыы сиэригэр-туомугар РФ бырабыыталыстыбатын салайааччы Владимир Путин, СӨ бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыров кыттыбыттар. Ити саҕана АЛРОСА бэрэсидьиэнэ Федор Андреев этэ. Бу Арассыыйаҕа алмааһы хостуур сир аннынааҕы иккис рудник, бастакы — "Интернациональнай", 1999 сыллаахха үлэҕэ киирбитэ.

Алтынньы

• Алтынньы 3 — Азербайджан, Казахстан, Кыргызстан уонна Турция Түүр сүбэтин тэрийбиттэр. 2019 сыллаахха Сүбэҕэ Узбекистан холбоспут, Туркменистан холбоспокко сылдьар. Ону кытары Венгрия кэтээччи быһыытынан баар.
• Алтынньы 13 — «Саха сирин виртуозтара» (Виртуозы Якутии) ансамбль Алын Новгород Кириэмилин кэнсиэртиир саалатыгар кэнсиэр биэрбит.
• Алтынньы 22 — Дьокуускайга федеральнай университет тэриллиэхтээҕин туһунан дойду бэрэсидьиэнэ Дмитрий Медведев ыйааҕа тахсыбыт: Максим Кирович Аммосов аатынан СГУ Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет буолуохтаах.
• Алтынньы 22 — Windows 7 тахсыбыт. Виндоуска саха тылын клавиатурата аан бастаан эрдэттэн туруоруллубут. Бу иннинэ атын сиртэн туспа хачайдаан ылан туруорунуохха сөп этэ.
• Алтынньы 29 — алтынньы 27—29 күннэригэр «Боронтуустуу саҥарааччыларга Саха сирин уобараһа» («Образ Якутии во франкоязычном мире», «Image de la Yakoutie dans le monde francophone») диэн кэмпириэнсийэни СГУ боронтуус филологиятын кафедрата көҕүлээн ыыппыт.

Сэтинньи

• Сэтинньи 3 — Чиэхийэ бэрэсидьиэнэ Вацлав Клаус Лиссабоннааҕы сөбүлэҥҥэ илии баттаан, докумуону олоххо киллэрбит.
• Сэтинньи 4 — суруналыыс уонна артыыс Андрей И Шергин шахтатыгар түһүү шоу тэрийбит.
• Ахсынньы 3 — Бразилияҕа Рио де Жанейро куоратыгар Анастасия Диодорова 50 м баттерфляй ньыманан устууга инбэлииттэргэ Аан Дойду рекордун олохтообут — 38,86 сөкүүндэ.

Өлбүттэр

• Бэс ыйын 5 — биллиилээх саха түмэт диэйэтэлэ, бэлиитигэ Филипп Охлопков, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ. Ил Түмэн дьокутаата.
• Бэс ыйын 8 — Овчинникова Александра Яковлевна, 1963 — 1980 сыллардаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэин бэрэсэдээтэлэ.
• Бэс ыйын 10 — Евдокия Коркина (17.12.1917 төр.) — биллиилээх тюрколог, РСФСР наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ, тыл үөрэҕин билимин дуоктара. Саха сиринээҕи тыл, литэрэтиирэ уонна устуоруйа институтун салайбыта.
• Бэс ыйын 25 — Майкл Джексон, аан дойду аатырбыт ырыаһыттарыттан биирдэстэрэ, АХШ артыыһа.

• Атырдьах ыйын 11 — Оконешников Николай Егорович, саха урбаанньыта.
• Атырдьах ыйын 28 — Афанасий Ильич Тобонов — Саха сирин улуустарыгар ракеталар стуупеннарын түһэрии утары охсуспут саха киһитэ, уопсастыбаннай диэйэтэл, бэтэринээр.

• Алтынньы 31 — Цянь Сюэсэнь — кытай учуонайа, чинчийээччитэ, Кытай халлаан куйаарын бырагырааматын төрүттээччи, АХШ куйаар бырагырааматын кыттыылааҕа, Кытай баллистическай ракеталарын оҥорбут киһи.

• Ахсынньы 16 — Егор Гайдар — Арассыыйа экэнэмииһэ уонна бэлиитигэ. 1990-с сыллар саҕаланыыларыгар ыытыллыбыт экэниэмикэ реформаларын тэрийээччилэриттэн биирдэстэрэ буоларынан биллэр.