Карачай-Черкесия

Карачай-Черкес Өрөспүүбүлүкэтэ
Карачаево-Черкесская Республика
Къарачай-Черкес Республика
Къэрэшей-Шэрджэс Республикэ

Карачай-Черкесия былааҕа Карачай-Черкесия дьаралыга
Киинэ	Черкесск
Иэнэ	14 300 км²
Дьонун ахсаана	434 500 к. (2005)
Федеральнай уокуруга	Соҕуруу
Экономическай оройуона	Хоту Хапхаас
Ил тыла	абазин, карачай, ногай, нуучча уонна черкес
Президент	Борис Эбзеев
Дьаhалта салайааччыта	Владимир Кайшев
Кэм зоната	MSK (UTC+3, сайын UTC+4)

Карачай-Черкес Өрөспүүбүлүкэтэ (Нууччалыы: Карачаево-Черкесская Республика; Кабарда-Черкестыы: Къэрэшей-Шэрджэс Республикэ; Карачай-Балкардыы: Къарачай-Черкес Республика) диэн Арассыыйа Федерациятын субъега. Киин куората Черкесск.

Тохсунньу 12 1922 тэриллибитэ.

Географията

• Иэнэ: 14,100 км2
• Кыраньыыссалара:
  • ис: Краснодар кыраайа (Х/ХИ/И), Кабардино-Балкария (И/СИ), Ставрополь кыраайа (А/ХА).
  • тас: Грузия (С/СА).
• Үрдүкү сирэ: Эльбрус хайа (5,642 м)

Өрүстэр

Республика сиригэр 172 өрүс баар. Сүрүн өрүстэрэ:

• Аксаут
• Большая Лаба
• Большой Зеленчук
• Даут
• Кубань
• Кума
• Кьяфар
• Малый Зеленчук
• Маруха
• Подкумок
• Теберда
• Уруп

Күөллэр

Республикаҕа 130 кэриҥэ күөл баар.

Хайалар

Архыз

Республика сирин улахан өттө хайалаах (сирин ~80%). Эуропа ордук үрдүк хайата Эльбрус, Кабардино-Балкария кыраньыыссатыгар баар.

Сир баайдара

Карачай-Черкесия сирин баайдара: кыһыл көмүс, чох, туой уо.д.а.

Климата

• Тохсунньу орто температурата: -3.2 °C
• От ыйын орто температурата: +20.6 °C
• Сыллааҕы сөҥүү орто таhыма: 550 мм (сыhыыларга), 2500 (хайаларга)

Дьоно уонна омуктара

Карачай-Черкесия элбэх омуктардаах республика: кини сиригэр 80 тахса омук олорор. Дьонун бүтүн ахсаана 434,5 тыh. к. (2005). Дьон чиҥэ — 30,8 к./км² (2005), куорат олохтоохторо — 44,1 % (2005).

Омук	Ахсаана 2002, тыh. киhи (* Архыыптаммыт 2011, Алтынньы 10 күнүгэр.)
Карачайдар	169,2 (38,5 %)
Нууччалар	145,4 (33,5 %)
Адыгтар (Черкестар)	49,6 (11,3 %)
Абазиннар	32,3 (7,4 %)
Ногайдар	14,9 (3,4 %)
Осетиннар	3,3
Украиннар	3,3
Эрмээннэр	3,2
Казактар	2,5 (0,6 %)
Татаардар	2,0
Чеченнар	1,8
Гректар	1,3
Азербайдьаннар	1,0

Олохтоох пууннар

5 тыh. тахса олохтоохтордоох пууннар Тохсунньу 1 2008 туругунан

Черкесск 116,3 Теберда 7,4 Усть-Джегута 30,1 Псыж 6,8 (2002) Зеленчукская 21,0 (2002) Преградная 6,6 (2002) Карачаевск 20,0 Терезе 6,3 (2002) Учкекен 15,1 (2002) Хабез 5,8 (2002) Сторожевая 8,0 (2002) Первомайское 5,3 (2002) Кардоникская 7,8 (2002) Али-Бердуковский 5,1 (2002)

Администрациянан араарыыта

Республика 10 муниципальнай оройуоҥҥа арахсар, олорго 144 олохтоох пуун баар, олортон — 4 куорат: Черкесск, Карачаевск, Усть-Джегута уонна Теберда.

Оройуон	Дьон ахсаана, к. Тохсунньу 1 2007
Абазин оройуона	13 835
Адыг-Хабльскай оройуона	26 223
Зеленчук оройуона	50 493
Карачай оройуона	24 693
Малокарачаевскай оройуона	39 787
Ногай оройуона	???
Прикубанскай оройуона	27 654
Уруп оройуона	17 858
Усть-Джегута оройуона	48 927
Хабез оройуона	28 118

Экономиката

Индустрия күүстэрэ үксэ республика киин куоратыгар Черкесскайга бааллар. Сайдыылаах салаалара химия, мас уонна ас оҥоруулара.