Эстония

Эстония Республиката
*Eesti Vabariik*
Эстония Республиката Eesti Vabariik
	Өрөгөй ырыата: Mu isamaa, mu õnn ja rõõm; (Сахалыы: Мин Аҕа дойдум, мин дьолум уонна үөрүүм);
	Location of Estonia Location of Эстония (dark green) – in Эуропа (light green & dark grey); – in the Эуропа Унията (light green) — [Legend]
Киин куората; (уонна саамай улахан куорат)	Таллинн; 59°25′N, 24°45′E
Ил тыла	Эстон тыла
Омуктар	68.8 % эстоннар ; 25.6 % нууччалар ; 2.1 % украиннар ; 4.5 % атын омуктар
Олохтоохтор ааттара	Estonian
Дьаhалтата	Парламент республиката
Independence from	Russia and Germany
ЭУ кыттыыта	1 May 2004
Иэнэ
Олохтоохторо
БИО (АКП)	2007 estimate
БИО (номинал)	2007 estimate
Дьини (2005)	34 (medium)
КСИ (2007)	▲ 0.860 (high) (44th)
Валюта	эуро (01.01.2011) (EUR)
Кэм зоната	EET (UTC+2)
Ил домен	.ee3
Телефон кода	+372

Координаталара: 58°30′ с. ш. 25°23′ в. д. / 58.50° с. ш. 25.38° в. д. / 58.50; 25.38 ^(G) ^(O)

Эстония (эст. Eesti), сорумдьу — Эстония Өрөспүүбүлүкэтэ (эст. Eesti Vabariik) диэн Балтика байҕалын кытыыгар турар, Хоту Дьобуруопа дойдута. Илин өттүтүгэр Арассыыйаны кытта, соҕуруу өттүтүгэр Латвияны кытта кыраныысаланар. Хоту өттүтүгэр уунунан Финляндияны кытта кыраныысаланар. Иэнэ — 43 464,15 км². Олохтоохторун ахсааннара — 1 374 687 киһи^[3].

Эстония — ХНТ чилиэнэ (1991 сылтан)^[4], Дьобуруопа Сойууһун чилиэнэ (2004 сылтан), НАТО чилиэнэ (2004 сылтан)^[5]. Эурозонаҕа киирэр.

Ил тыла — Эстон тыла. Киин куорат — Таллинн. Харчылара — Эуро^[3].

Устуоруйа

Сүрүн ыстатыйа: Эстония устуоруйата

Аныгы Эстония сирдэригэр бастакы олохсуйбут миэстэлэр 9600 — 9500 б.э.и олохсуйбуттара. X — XIII үйэ диэки эрдэтээҥҥи феодализм түмэтигэр олохсуйбуттара^[6]. Ол кэминээҕи түмэти аҕа баһылыктар уонна сэрии дружиналарын баһылыктара турбуттар^[5].

XIII үйэҕэ кириэсчиттэр эсттар өрө турууларын баттаан баран. Ливония уордьунун састаабыгар киирбиттэрэ. Ол кэмтэн ньиэмэстэр култуура, экэньиэмикэ о.д.а өттүлэрин салайар буолбуттара. XVI үйэ кэмигэр Эстония реформация кэмигэр киирбитэ. Ол кэмтэн сүрүн итэҕэллэрэ протестантизм буолбута. Ливония сэриитин түмүгүнэн хотугу Эстония Сибиэссийэ састаабыгар киирбитэ. 50 сылынан соҕуруу Эстония киирбитэ.

Хотугу сэрии түмүгүнэн Лифляндия уонна Эстляндия сирдэрэ Арассыыйа Импиэрийэтин састаабыгар киирбиттэрэ^[7]. Арассыыйа састаабыгар Лифляндия уонна Эстляндия Лифляндия Губерниятыгар холбоспуттара.

Арассыыйа Импиэрийэтин тостуутун кэннэ. Олунньу 24 күнүгэр, 1918 сылыгар Эстония Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллиммитэ^[8]. Тэриллиммитин кэннэ РСФСР тута сэриини саҕалаабыта. Олунньу 2 күнүгэр, 1920 сылыгар сэрии бүппүтэ.

Молотов-Риббентроп паагыттан салтаан. Эстония ССРС сабыдыалынан баттаммыта. Атырдьыах ыйын, 1940 сылыгар ССРС састаабыгар киирбитэ. Аҕа дойду Улуу сэриитэ кэмигэр (7.07.1941 — 24.11.1944) Нацист Германия оккупациятыгар сылдьыбыта. Аан дойду иккис сэриитэ бүппүтүн кэннэ Эстония эмиэ ССРС састаабыгар киирбитэ. Элбэх дойду кииритин де-факто билиммит, ол эрээри де-юре билиммэтэх^[9].

Атырдьах ыйын 20 күнүгэр, 1991 сылыгар, Эстония ССРС састаабыттан таҕыспыта^[10]. Ол сыл балаҕан ыйын 17 күнүгэр ХНТ чилиэнэ буолбута^[4]. 2004 сылга, НАТО уонна Дьобуруопа Сойууһун састаабыгар киирбитэ^[5].

Экэньиэмикэ

Былыр ССРС уонна коммунист блок дойдуларыттан Эстония экэньиэмикэ сайдыытыгар биирдэстэрэ буолар. БИО биир киһиэхэ — $30 138 (Словения кэнниттэн 2-с миэстэ). БИО (АКП) биир киһиэхэ — $47 128 (Чиэхийэ, Словения, Литва, Польша кэнниттэн 5-с миэстэ).

Киэгирээпийэ

Дойду иэнэ — 43 464,15 км². Хотуттан соҕуруу диэри уһуна — 240 км. Арҕааттан илиҥҥэ диэри — 350 км.

Дойду Дьобуруопа хотугу-илиҥҥи өттүтүгэр турар. Хотуттан Фиин хомотунан тулалыыр. Арҕааттан Балтика байҕалынан уонна Рига хомотунан тулалыыр. Латвияны кытта кыраныыссалыыр. Арассыыйаны кытта Чуд-Псков күөлүнэн Псков уонна Ленинград уобаластарын кытта кыраныыссалыыр.

Кытыл кээмэйэ — 3794 км. Эстонияҕа 2355 арыы баар. Ордук бөдөн арыылар: Cааремаа (2673 км²) уонна Хийуумаа (1024 км²). Арыылар Эстония иэниттэн элбэҕи ылаллар, ол эрээри олохтоохторуттан 5% эрэ олорор.

Клиимат

Эстония клиимата — байҕаллааҕы сымнаһар клииматтан, континеннааҕы сымнаһар климакка көһөр. Кыһын — намыһах, сайын — сөрүүн. Клиимакка үксүн Атлантик далай циклоннара сабыдыаллыллар.

Эстония орто тэмпэрэтиирэ кээмэйэ:

Тохсунньу	Олунньу	Кулун тутар	Муус устар	Ыам ыйа	Бэс ыйа	От ыйа	Атырдьах	Балаҕан	Алтынньы	Сэтинньи	Ахсынньы	Сыл
Салгын тэмпэрэтиирэтин орто кээмэйэ
-3.4 °C	-4.3 °C	-1.2 °C	4.5 °C	10.0 °C	14.2 °C	17.2 °C	15.9 °C	11.1 °C	6.4 °C	1.2 °C	-1.9 °C	5.9 °C

Административнай-территориальнай араартыы

Эстония састаабыгар 15 уезд киирэр^[3].

Аата	Аата (эст.)	Нэһилиэнньэ, киһи^[11]	Иэн, км²	Киин куорат
Валгамаа	Valga maakond	28 370	1917.09	Валга
Вильяндимаа	Viljandi maakond	46 371	3420.04	Вильняди
Вырумаа	Võru maakond	35 782	2773.14	Выру
Ида-Вирумаа	Ida-Viru maakond	136 240	2971.55	Йыхви
Йыгевамаа	Jõgeva maakond	28 734	2544.86	Йыгева
Ляэне-Вирумаа	Lääne-Viru maakond	59 325	3695.72	Раквере
Ляэнемаа	Lääne maakond	20 507	1815.57	Хаапсалу
Пылвамаа	Põlva maakond	25 006	1823.34	Пылва
Пярнумаа	Pärnu maakond	85 938	5418.73	Пярну
Рапламаа	Rapla maakond	33 311	2765.06	Рапла
Сааремаа	Saare maakond	33 108	2937.64	Курессаре
Тартумаа	Tartu maakond	152 977	3349.3	Тарту
Харьюмаа	Harju maakond	598 059	4326.7	Таллинн
Хийумаа	Hiiu maakond	9 387	1032.44	Кярдла
Ярвамаа	Järva maakond	30 286	2674.14	Пайде
Эстония	Eesti	1 323 401	43 465.32	Таллинн