1918 сыл

1918 сыл.

Түбэлтэлэр

Тохсунньу

• Тохсунньу — Тохсунньу бүтүүтүн диэки Дьокуускай куоратын кулубата Панкратов уонна Бырааба чилиэнэ Филиппов баалларына Дьокуускай куораттааҕы мас эрбиир собуокка таас чоҕу туһаныытын бастакы холонуута буолбут. Таас чоҕу Келькеме үрэҕиттэн ылбыттар.
• Тохсунньу — Байаҕантай буоластааҕы земскэй мунньаҕа уураах ылыммыт: 1) Баайаҕаҕа 4 кылаасстаах училище арыйарга. 2) Үс нэһилиэккэ 1 кылаастаах оскуолалары арыйарга. 3) 2-с Игидэй училищетын 2 кылаастаахха кубулутарга.

• Тохсунньу 4 — Финляндия тутулуга суох буолуутун декларациятын Арассыыйа, Швеция, Германия уонна Франция билиммиттэр.

• Тохсунньу 12 (эргэ истиилинэн ахсынньы 30-гар) — Дьокуускай куоратын кулубатынан эсер Панкратьев В.А. талыллыбыт. Кини иннинэ кулубалаабыт эсер Эверстов И.Н. Сибиир уобаластааҕы дууматыгар дэлэгээтинэн барбыт.
• Тохсунньу 14 — Финляндия уонна Сэбиэскэй Арассыыйа саҥа халандаарга көспүттэр.
• Тохсунньу 19 — Арассыыйа импиэрийэтэ сууллубутун кэннэ дойду судаарыстыбаннай тутулун быһаарыахтаах норуоттан талыллыбыт Бүтүн Арассыыйатааҕы Олохтуур мунньаҕы (Всероссийское учредительное собрание) бассабыыктар ыспыттар. Мунньах дьокутааттара түүн хойукка диэри үлэлии олордохторуна кинилэри харабыллыыр саллааттартан биирдэстэрэ матрос Железняков киирэн кэлбит уонна эппит: "Мунньаҕы тохтоторго көрдөһөбүн! Караул сылайда уонна утуйуон баҕарар...".
• Тохсунньу 25
  • Украина Народнай Өрөспүүбүлүкэтэ Сэбиэскэй Арассыыйаттан тутулуга суоҕун биллэрбит.
  • Финляндия көмүскэнэр күүстэрэ тутулуга суох Финляндия аармыйатын быһыытынан биллэриллибиттэр, оттон барон К.Г.Е. Маннергейм главнокомандующайынан анаммыт.
  • Сэбиэттэр бүтүн Арассыыйатааҕы III сийиэстэригэр «Үлэһит уонна баттанар норуот бырааптарын декларацията» (Декларация прав трудящегося и эксплуатируемого народа) ылыныллыбыт.
• Тохсунньу 27 — "Кыһыл" Иркутскайтан Дьокуускайга уобалаһы салайан олорор Быстах кэм бырабыыталыстыбатын хамыһаарын эсер Владимир Соловьеву устар туһунан тэлэгирээмэ кэлбит. Кини оннугар бассабыык Андреевич анаммыт, ол эрээри Саха сиринээҕи оробуочайдар дьокутааттарын сэбиэтэ мөлтөх буолан, бу дьаһал олоххо киирбэтэх.
• Тохсунньу 28 — Эстония уонна Латвия Арассыыйаттан тутулуга суохтарын биллэрбиттэр.
• Тохсунньу 30 — Саха сиринээҕи уобалас земствотын I мунньаҕа саҕаламмыт. Күлүмнүүр баһылыктаах Уобаластааҕы земство управатын талбыт. Земство Саха сирин салайар киин тэрилтэ буолбута: олохтоох хаһаайыстыбаны, үөрэҕириини, доруобуйа харыстабылын, бэтэринээр сулууспатын уо.д.а. дьаһайбыта, бүддьүөтүн бэйэтэ нолуок хомуйан толорунара.
• Тохсунньу 31 күнүн кэнниттэн РСФСР-га уонна Эстонияҕа тута олунньу 14 күнэ буолбут. Ол аата урукку Юлиан халандаарыттан күн эргииригэр ордук чугас Григориан халандаарыгар көһүү буолбут. Ол эрээри Сибииргэ маннык көһүү арыый хойут буолбута: Сибиир быстах кэмнээҕи бырабыыталыстыбата алтынньы 1 күнүн алтынньы 14 күнүн быһыытынан биллэрбитэ.

Олунньу

• Олунньу 4 — Саха оробуочайдарын сойууһун уопсай мунньаҕа бассабыыктары утарарын туһунан өрөсөлүүссүйэ ылыммыт: "Эйэлээх саха оробуочайдара бассабыык хамсааһынын сөбүлээбэттэр, уопсастыба олоҕор сатарыйыыны уонна талбытынан дьаһайыыны (произвол) үөскэтэрин уонна улуу Арассыыйа ыһыллыытыгар-эстиитигэр тиэрдэрин иһин."

• Олунньу 4 (олунньу 17) — Саха оробуочайдарын сойууһун уопсай мунньаҕа большевиктары утарарын туһунан резолюция ылыммыт: "Эйэлээх саха оробуочайдара большевик хамсааһынын сөбүлээбэттэр, уопсастыба олоҕор сатарыйыыны уонна талбытынан дьаһайыыны (произвол) аҕаларын уонна улуу Арассыыйа ыһыллыытыгар уонна эстиитигэр тиэрдэрин иһин."
• Олунньу 5 — РСФСР Совнаркома сыаркабы судаарыстыбаттан уонна оскуолаттан араарар туһунан дэкириэт таһаарбыт.
• Олунньу 8
  • Владимир Ленин Совнарком ылыммыт халандаары уларытар туһунан дэкириэтигэр илии баттаабыт.
  • Тибилиситээҕи үнүбүрсүөт олохтоммут — Грузия саамай кырдьаҕас үрдүк үөрэҕин кыһата.

• Олунньу 9 (олунньу 22) — Саха сирин уопсастыбаннай уонна политическэй түмсүүлэр холбоһуктаах мунньахтарыгар Саха уобалаһын Сэбиэтигэр киирбиттэр: уобаластааҕы земствоттан — 5 киһи, куорат думатыттан — 2 киһи, Саллаат депутаттарын сэбиэтиттэн — 2 киһи, Хаһаах депутаттарын сэбиэтиттэн — 2 киһи, Саха оробуочайдарын сойууһуттан — 1 киһи, Саха сиринээҕи еврей общинатыттан — 1 киһи, Бааһынай депутаттарын сэбиэтиттэн — 2 киһи. Уобаластааҕы Сэбиэт Саха сиригэр үрдүкү былаас уорганынан биллэриллибитэ.
• Олунньу 12 (эргэ истиилинэн тохсунньу 30) — Дьокуускайга Бастакы суһал ыҥырыылаах Саха уобалаһын земствотын мунньаҕа саҕаламмыт, муус устар 9 күнүгэр түмүктэммит (эргэ истиилинэн кулун тутар 27-гэр). Мунньахха уобалас бэйэтин салайыныытын, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын ырыппыттар. 35 гласнайтан 24-э кэлбит, саха улуустарын бас-көс дьоно. Уобалас земскэй быраабата талыллыбыт: бэрэссэдээтэл — Василий Никифоров - Күлүмнүүр, чилиэннэрэ — Попов В.В., Памфил Осипов (Иноземцев), Петр Яковлев, П.Е. Баранов. Уобаластааҕы земство мунньаҕа Совнаркому киин былааһынан билиммэтэх, Петроград Саха уобалаһын салайыытыгар орооһорун утарбыт.
• Олунньу 14 — Арассыыйа Григориан халандаарыгар көспүт. Тохсунньу 31 күнүн кэнниттэн олунньу 14 күнэ буолбут.
• Олунньу 15 — Дьокуускайга идэлээх сойуустар кэмпириэнсийэлэригэр уобаластааҕы Оробуочай дьокутааттар сэбиэттэрэ тэриллибит. Бу большевиктары өйүүр, Уобаластааҕы Сэбиэти утарар уорган этэ. Сотору кэминэн РСФСР Совнаркома бу Сэбиэти Саха сиригэр үрдүкү былаас уорганынан биллэрбит.
• Олунньу 16 — Литва Арассыыйаттан уонна Германияттан тутулуга суоҕун биллэрбит.
• Олунньу 17—22 — Иркутскайдааҕы "Центросибиири" утарар Саха уобалаһын сэбиэтэ тэриллибит, бэрэстээтэлинэн уҥа эсер В.В. Попов буолбут.
• Олунньу 24 — Эстония Арассыыйаттан тутулуга суоҕун биллэрбит.
• Олунньу 25 — ньиэмэс сэриилэрэ Таллинн куораты ылбыттар, Эстонияны барытын оккупациялаабыттар.

• Олунньу 27 — Дьокуускайга контрреволюционнай Уобаластааҕы Сэбиэти утарар почта-телеграф үлэһиттэрин забастовката саҕаламмыт, кулун тутар 20 күнүгэр түмүктэммит. Забастовкаҕа типография, бэчээт үлэһиттэрэ, оспуоччуктар (извозчиктар), металлистар уо.д.а. кыттыспыттар.

Кулун тутар

• Кулун тутар 3 — Брест-Литовскайдааҕы эйэ дуогабарыгар Арассыыйа илии баттаан Аан дойду сэриититтэн тахсыбыт, Германия Прибалтиканы, Белоруссияны уонна Украинаны хонтуруоллуур буолбут. Ону таһынан Туурсуйа Ардаганы, Карсы уонна Батуму хонтуруруоллурр кыахтаммыт.
• Кулун тутар 9 — Сэбиэскэй Арассыыйа киин куората Петроградтан Москубаҕа көһөрүллүбүт.
• Кулун тутар 12 — Сэбиэскэй бырабыыталыстыба Петроградтан Москубаҕа көспүт, онон Арассыыйа киин куоратынан Москуба буолбут.

• Кулун тутар 18
  • Совнарком Москубаҕа тахсар "буржуазнай" хаһыаттары сабар уонна эрэдээктэрдэрин уонна таһаарааччыларын суукка биэрэр туһунан уурааҕы таһаарбыт.
  • Антанта дойдулара Арассыыйа уонна Германия ыккардыларыгар түһэрсиллибит Брестээҕи эйэ сөбүлэҥин билиммэттэрин туһунан биллэрбиттэр.
• Кулун тутар 21 — Дьокуускай куораттааҕы Сэбиэт талыллыбыт.

• Кулун тутар 29 — Дьокуускайга контрреволюционнай Уобаластааҕы Сэбиэт большевиктары өйүүр Оробуочай депутаттар сэбиэттэрин исполкомун хаайбыт, ол иһигэр Максим Аммосовы, Николай Бубякины, М.М. Виленскаяны, Я.Е. Зиберты, Богдан Чижигы уо.д.а. Центросибирь хаайыллыбыт дьону босхолуурга ирдээбит, онтон атын карательнай этэрээт ыытарга суоһурҕаммыт.

Муус устар

• Муус устар 5 — Дьоппуон аармыйата хараабылларынан устан кэлэн Владивостокка түспүт.
• Муус устар 9 — Дьокуускайга тохсунньу 30 (саҥа истиилинэн олунньу 12) саҕаламмыт Бастакы суһал ыҥырыылаах Саха уобалаһын земствотын мунньаҕа түмүктэммит. Мунньахха уобаласка бэйэ салайыныытын, уобалас социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын ырыппыттар. 35 гласнайтан 24-э кэлбит, саха улуустарын бас-көс дьоно. Уобалас земскэй быраабата талыллыбыт: бэрэссэдээтэл — Василий Никифоров - Күлүмнүүр, чилиэннэрэ — Попов В.В., Памфил Осипов (Иноземцев), Петр Яковлев, П.Е. Баранов. Уобаластааҕы земство мунньаҕа Совнаркому киин былааһынан билиммэтэх, Петроград Саха уобалаһын салайыытыгар орооһорун утарбыт.
• Муус устар 12 — чэкиистэр анархыыстар тэрилтэлэрин ыспыт күннэрэ. Сүүстэн тахса анархыыһы өлөрбүттэр, биэс сүүсчэкэ киһи хаайыыга быраҕыллыбыт.
• Муус устар 13 — Екатеринодары ылыы кэмигэр генерал Лавр Корнилов өлбүт.

• Муус устар 15 — «Якутское земство» хаһыат бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. Редактордар: Василий Никифоров - Күлүмнүүр, Памфил Осипов (Иноземцев), 11-с нүөмэртэн ыла — П.Е. Баранов. Барыта 44 нүөмэр тахсыбыт эбит.

• Муус устар 21 — Сэбиэскэй бырабыыталыстыба Ис Арассыыйа уонна Сибиир мусульмааннарын Милли меджлиһин суох гыммыт.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 9 — Ижора собуотун оробуочайдарын ытыалааһын — бассабыыктар саата-саадаҕа суох дьону аан бастаан ытыалаабыттар.
• Ыам ыйын 13 — Арассыыйаҕа оробуочайдары, аармыйаны, дьадаҥылары аһынан хааччыйар соруктаах Аска-үөлгэ диктатура саҕаланар. Ону аныыр ВЦИК уонна совнарком дэкириэттэрэ тахсыбыт.

• Ыам ыйын 17 — Челябинскай куоракка Владивостокка тимир суолунан айаннаан иһэр чиэхтэр уонна словактар өрө тураллар. Мантан саҕалаан Чехословак корпуһун өрө туруута уонна Арассыыйаҕа Гражданскай сэрии күөдьүйэр.

• Ыам ыйын 25 — Ново-Николаевскай куоракка чехословактар өрө турбуттар. Бу дьон Бастакы Аан дойду сэриитин кэмигэр Австрия уонна Германия аармыйаларыгар сулууспалыы сылдьан нууччалары утары сэриилэһимээри бүтүн батальоннарынан Арассыыйа диэки күрээн биэрэллэрэ. Саҥа былаас бу дьонтон дьаахханар этэ, өрө туруу Троцкай сааларын-сэптэрин былдьыыр бирикээһи таһаарбытыттан сылтаан "Германияҕа хомбуойдаан ыыталлар үһү" диэн сурах тарҕаммытыттан буолбута.

• Ыам ыйын 26 — Закавказье Федерацията үс тутулуга суох өрөспүүбүлүкэҕэ хайдыбыт: Грузия, Армения уонна Азербайджан.

• Ыам ыйын 31 (сорох дааннайынан ыам ыйын 28) — Иркутскайтан Дьокуускайга поляк (Поляк кыһыл батальонун урукку хамыһаара) Апполинарий Рыдзинскай баһылыктаах кыһыл этэрээт арахпыт. Этэрээккэ 350 киһи баара, ону кытары аара Усть-Кутка, Киренскэйгэ, Витимҥэ 200 кэриҥэ киһи эбии холбоһуохтааҕа. Апполинарий Рыдзинскай этэрээтин иннинэ Центросибирьтэн Саха сиригэр Сэбиэскэй былааһы олохтуу Былатыан Ойуунускай (Слепцов) баһылыктаах комиссия айаннаабыта.
• Ыам ыйын 31 — Уһук Илиннээҕи байыаннай уокурук (ДВО) тэриллибит — Арассыыйа сэбилэниилээх күүстэрин холбоһуга. Билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр, Приморскай, Камчатка уонна Хабаровскай кыраайдар, Амур, Магадан, Сахалин уобаластарыгар, Чукотка автономиялаах уокуругар уонна Дьэбириэй автономиялаах уобалаһыгар дислокацияланар. Уокурук штааба Хабаровскай куоракка баар.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 1 — Ньурба Чаппандатыгар кииннээх «Холбоhук» (“Единение”) диэн атыы-эргиэн тэрилтэтэ үлэтин саҕалаабыт.

• Бэс ыйын 11 — казаахтар «Алаш» хамсааһыннара Казахстаан сиригэр сэбиэскэй былаас бары дэкириэттэрин сокуоннайа суоҕунан биллэрбит.

• Бэс ыйын 15 — Иркутскайтан иһэр этэрээт Дьокуускайы хаанынан уһуннарыа диэн дьиксинэн көмүскэнээччилэри кытта кэпсэтэр соруктаах Центросибиир хамыыһыйата (кини састаабыгар Ойуунускай баара) "Тайга" диэн борохуотунан Өлүөхүмэҕэ тиийбит.
• Бэс ыйын 16 — П.К. Голиков, В.Д. Виленскэй, М.А. Трилиссер Центросибиир аатытттан Бодойбо сэбиэтин исполкомугар "Өлүөнэ аттынааҕы кыраайы (Приленский край), Саха уобалаһын уонна Охуоскайы эһиги былааскытыгар биэрэбит" диэн ис хоһоонноох тэлэгирээмэ ыыппыттар. Ону таһынан чехословактартан сылтаан Иркутскайтан быстах кэмҥэ чугуйабыт диэн биллэрбиттэр.
• Бэс ыйын 17 — ол кэмҥэ Жигаловоҕа тиийбит поляк Апполинарий Рыдзинскайга уонна кини этэрээтигэр Өлүөнэ өрүскэ баар ханнык баҕарар пароходу ылан Дьокуускайга устарыгар Центросибииртэн тэлэгирээммэнэн дьаһал тиийбит. Уус-Куукка диэри "Королонец" борохуот бу дьону алта паузокка олордон соһон илдьибит. Уус-Кууттан Киренскэйгэ диэри паузоктары "Якут" диэн пароход соспут.
• Бэс ыйын 20 — Рыдзинскай этэрээтэ Киренскэйгэ тиийбит. Онно тиийэн "Соболь" уонна "Кушнарев" борохуоттары ылбыт, экипажтар Дьокуускайга элбэх аймахтара, билэр дьоно олорор буолан, бастаан этэрээти илдьэртэн батынан көрбүттэр, ол эрээри кинилэри саанан күһэйэн сөбүлэһиннэрбиттэр. Пароходтар бара иликтэринэ Рыдзинскай бирикээһинэн мародердаабыт бэйэлэрин саллааттарын ытан өлөрбүттэр, мантан сылтаан экипажтар ордук уолуйбуттар, нэһилиэнньэ да көрбөтөҕүн көрөн улаханнык аймаммыт.
• Бэс ыйын 22 — Серб Андрия Бранко Стоянович баһылыктаах кыһыл гвардия 117 киһилээх этэрээтэ Бодойботтон Витимҥэ тиийбит. Онтон салгыы Дьокуускай диэки устан иһэн Маачаҕа Рыдзинскайтан кинини кэтэһэр туһунан тэлэгирээммэ туппуттар.
• Бэс ыйын 24 — Рыдзинскайдаах Витимҥэ "Граф Сперанскай" диэн борохуоту эбии реквизициялаабыттар, тоҕо диэтэххэ этэрээт дьонун ахсаана 500-кэ тиийбит. Салгыы Маачаҕа тиийбиттэр, онно Стоянович этэрээтин кытта холбоспуттар, Дьокуускайтан кэлбит Гладунов кыттыылаах мунньах оҥорбуттар, холбоһуктаах этэрээти алта 35-тии киһилээх ротаҕа араарбыттар.
• Бэс ыйын 27 (сорох ааҕыыннан 26) — сарсыарда эрдэ Иркутскайтан Дьокуускайга айаннаан иһэр Апполинарий Рыдзинскай баһылыктаах кыһыл этэрээт Өлүөхүмэ куоратын ылбыт. Бу дьон Витимтэн уонна Маачаттан 4 борохуотунан, үс бааржанан уонна "Запорожец" диэн катерынан кэлбиттэрэ. Өлүөхүмэҕэ уйуос быстах кэмҥэ хамыһаарынан Алексей Мордвову, байыаннай хамыһаарынан Евгений Лесневскэй диэн киһини анаан хаалларбыттар.
• Бэс ыйын 30 — Өлүөнэнэн устан кэлэн Табаҕа сэлиэнньэтин аттыгар Апполинарий Рыдзинскай 400 байыастаах этэрээтэ кытылга тиксибит. Хас биирдии байыас 250 ботуруоннаах биэстэ эстэр бинтиэпкэлээҕэ, 6 бүлүөмүөттээхтэрэ, икки бомбометтаахтара. Рыдзинскай көмөлөһөөччүтэ Одишария уонна Буллах этэрээттэрэ тыыларынан уонна катер соһор баржатынан хаайыыны ыла барбыттар, оттон атыттар сатыы Дьокуускай диэки маршынан барбыттар. Киэһэ 10 чаас саҕана Дьокуускайга кимэн киирбиттэрэ, кыргыһыы саҕаламмыта. Земскэй милиисийэ саллааттара утарсыыны оҥорбуттара. Кыргыһыы түүн икки чааска сүнньүнэн түмүктэммитэ, кыһыллар куораты ылбыттара. Кыһыллартан 7 киһи өлбүтэ, үрүҥнэр өттүлэриттэн хас киһи өлбүтэ чопчу биллибэт, ахтыыларга 70 киһи диэн баар, Рыдзинскай дааннайынан — 42. Үс гражданскай киһи өлбүтэ биллэр: Лев Славин диэн реальнай училище 15 саастаах үөрэнээччитэ, 49 саастаах Юлия Гринберг уонна кини уола 16 саастаах Давид. Бу дьон Саха сиригэр Гражданскай сэрии бастакы толук буолбут дьоно буолаллар.
• Бэс ыйын 30 — Апполинарий Рыдзинскай баһылыктаах экспедиционнай этэрээт Иркутскайтан ыам ыйын 28 күнүгэр араҕан баран, бэс ыйын 30 күнүгэр Дьокуускайтан чугас Табаҕаҕа тиийэн кэлиитэ.

От ыйа

• От ыйын 1 — Апполинарий Рыдзинскай баһылыктаах экспедиционнай этэрээт Дьокуускайы ылан Сэбиэскэй былааһы олохтообут. Үрүҥнэр куорат караулларыгар уонна Преображенскай сыаркапка хорҕойон утарыласпыттар. Кыргыһыыга үрүҥнэртэн 30 киһи, кыһыллартан 7 киһи өлбүт, Уобаластааҕы Сэбиэт уонна эсер этэрээттэрэ тыаҕа куоппуттар, сорохторун тутан хаайбыттар. Бассабыыктар былаастара отуттан эрэ тахса күн тулуспута.
• От ыйын 1 — Поручиктар Савва Арбатскай уонна Гордеев баһылыктаах үрүҥнэр этэрээттэрэ "Витим" борохуотунан баран иһэр Лесневскэй этэрээтигэр Маачаҕа оттук мас тиэнээри тиксибиттэригэр саба түспүттэр. Сарсыарда саба түһээччилэр борохуоту былдьаабыттар, кыһыллар сорохторо ыһыллыбыттар, сорохторо ытыллыбыттар, оттон сорохторо үрүҥнэр диэкки буолбуттар. Лесневскэй бэйэтэ билиэҥҥэ түбэспит, алтынньы 11 күнүттэн бэс ыйын 8 күнүгэр диэри Колчак хаайыытыгар олорбута биллэр.
• От ыйын 2 — Кыһыллар кулун тутарга ууратыллыбыт исполкому сөргүппүттэр, онно Н. Олейников, В. Чаплинскай, Н. Ершов, С. Свидерскай, А. Толстобров, М. Виленская, Н. Бубякин уонна М. Аммосов киирэллэрэ. Исполком бэрэстээтэлинэн меньшевик Н. Ершов талыллыбыт. Исполком быһаарыытынан куорат уонна чугастааҕы сэлиэнньэлэр баайдарыгар балтараа мөлүйүөн солкуобайдаах контрибуция түһэрбиттэр, үс күн иһигэр төлөөбөтөххүтүнэ баайгытын-дуолгутун барытын былдьыахпыт диэбиттэр. Сотору кэминэн, Сибииргэ чиэхтэр уонна словактар сэбилэниилээх күүстэрэ өрө туран, Рыдзинскайы Өлүөнэ баһыгар ыҥыран ылбыттар, кини кэлин көмөҕө наадыйан Стоянович уонна Лесневскэй этэрээттэрин эмиэ ыҥыран ылбыт.
• От ыйын 2 — от ыйын 14 — Дьааҥы улууһугар, чуолаан Верхоянскай куоратыгар, алдьархайдаах улахан угут буолбут. Дьон хайаларга күрээн быыһаммыттар, оттон дьиэ-уот, мал-сал барыта алдьаммыт, элбэх ынах-сүөһү өлбүт.
• От ыйын 6 — ЧК Германия посуолун Вильгельм фон Мирбаҕы өлөрбүтүн кэннэ Арассыыйаҕа хаҥас эсердэр өрө турбуттар.
• От ыйын 6 — Бүлүү куоратыгар Жирков С. Н. бэрэстээтэллээх оробуочайдар дьокутааттарын Сэбиэтэ тэриллибитэ. Сэбиэт аҕыс киһилээх кыһыл гвардияны тэриммитэ.
• От ыйын 9 — Центросибирь бэрэстэбиитэлэ, Сэбиэскэй былааһы олохтооһун инструктора Былатыан Ойуунускай Саха сирин үлэлээн иитиллээччилэригэр туһаайан олохтоох сэбиэттэри тэрийэргэ ыҥырбыта.
• От ыйын 10 — Москубаҕа Сэбиэттэр бүтүн Арассыыйатааҕы V сийиэстэрэ Арассыыйа бастакы сэбиэскэй конституциятын ылыммыт. Бу докумуоҥҥа дойду аата чопчуламмыт: Российская Социалистическая Федеративная Советская Республика (РСФСР). Төрүт сокуон олоххо тоҕус хонугунан от ыйын 19 күнүгэр үлэҕэ киирбитэ.
• От ыйын 10 — Сэбиэттэр бүтүн Арассыыйатааҕы V сийиэстэрэ Арассыыйа бастакы сэбиэскэй конституциятын ылыммыт. Бу докумуоҥҥа дойду аата чопчуламмыт: Российская Социалистическая Федеративная Советская Республика (РСФСР). Төрүт сокуон олоххо тоҕус хонугунан от ыйын 19 күнүгэр үлэҕэ киирбитэ.
• От ыйын 11 — Иркутскай чехословактар илиилэригэр киирбитэ, ити кэнниттэн үрүҥ гвардеецтар Уус-Куту, Киренскэйи ылбыттара. Салгыы Саха сирэ барыта саҥа былааска бэриммитэ. Өрөбөлүүссүйэ кыттыылаахтара (ол иһигэр хомуньуустар) тутуллан сорохторо Иркутскайга хаайыыга утаарыллыбыттара.
• От ыйын 16 — Дьокуускайга Байыаннай өрөбүлүүссүйэ ыстааба тэриллибит. Бу ыстаап мобилизация отделын сэбиэдиссэйэ Н. Снитко баҕа өттүнэн сулууспалыан баҕалаахтары олохтоох Кыһыл Аармыйа этэрээтигэр хомуйбут. Ол эрээри 44 киһини эрэ булбут.
• От ыйын 17 — Сибиир Бириэмэннэй бырабыыталыстыбата Омскайга Сибиир тутулуга суох буолуутун туһунан Декларацияны ылыммыт.
• От ыйын 19 — Арассыыйаҕа бастакы сэбиэскэй конституция олоххо киирбит. Бу конституцияны Сэбиэттэр бүтүн Арассыыйатааҕы V сийиэстэрэ 1918 сыл от ыйын 10 күнүгэр ылыммыта. Дойду аата чопчуламмыт: Российская Социалистическая Федеративная Советская Республика (РСФСР).
• От ыйын 23 — Омскайдааҕы бырабыыталыстыба Сибиир тутулуга суоҕун биллэрбит.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 2 — Дьокуускайга айаннаан иһэр Поручик Гордеев быһылыктаах үрүҥ этэрээт Өлүөхүмэ куоратын ылбыт.
• Атырдьах ыйын 3 — Саха сиринээҕи Оробуочай, бааһынай уонна саллаат депутаттар сэбиэттэрин исполкома уонна куоракка олорор кыһыл этэрээт үрүҥнэртэн куотан Енисейга түһэр санаалаах икки борохуотунан Бүлүүгэ айаннаабыттар. Сотору Дьокуускайга Уобаластааҕы Сэбиэт үлэтин салҕаабыт. Бу былаас балтараа сыл кэриҥэ, 1919 сыл ахсынньытыгар диэри олорбута.
• Атырдьах ыйын 15 — АХШ уонна Сэбиэскэй Арассыыйа дипломаттыы сыһыаннары тохтоппуттар. Ол күн уонна сарсыныгар АХШ сэриилэрэ Владивостокка түспүттэр, Антанта дойдуларын интервенциялара саҕаламмыт.
• Атырдьах ыйын 21 — Бүлүүгэ күрэммит кыһыллар сатаммакка, сорохторо төннөн кэлэн Дьокуускай куоратын соһуччу кыргыһыыта суох ылбыттар. Үрүҥнэр Табаҕаҕа куоппуттар. Баҕа өттүнэн кыһыл этэрээккэ киирбит дьон үксүлэрэ сааларын-саадахтарын туттаран дьиэлэригэр тарҕаһан хаалбыттар.
• Атырдьах ыйын 22 — Поручик Гордеев баһылыктаах үрүҥ этэрээт Дьокуускай куоратын иккистээн ылбыт. Куоракка бассабыыктары уонна кинилэри өйөөччүлэри утары репрессиялар саҕаламмыттар. Репрессиялар кэмнэригэр 50-чэ киһи суута-сокуона суох ытыллыбыт, ону кытары элбэх киһи Иркутскайга ыытыллыбыттар: Былатыан Ойуунускай (Слепцов), Максим Аммосов, Исидор Барахов (Иванов), Степан Васильев, Дора Жиркова, К.С. Середкина, В.Д. Чаплинскай, М.М. Виленская уо.д.а.
• Атырдьах ыйын 31 — Сибиир быстах кэминээҕи бырабыыталыстыбата В.Н. Соловьеву Саха уобалаһын хамыһаарын дуоһунаһыгар төннөрбүт.

Балаҕан ыйа

• Балаҕан ыйын 19 — тутуллубут кыһыллар бастакы бөлөхтөрүн борохуотунан Саха сирин тас өттүгэр көскө ыыппыттар.
• Балаҕан ыйын 20 — тутуллубут кыһыллар иккис бөлөхтөрүн борохуотунан Саха сирин тас өттүгэр көскө ыыппыттар.
• Балаҕан ыйын 23 — Бассабыыктарга бас бэриммэт сирдэр икки бырабыыталыстыбалара Уфа куоракка кииннээх саҥа быстах кэм бырабыыталыстыбатын — Бүтүн Арассыыйатааҕы Быстах кэм бырабыыталыстыбатын (нууч. Временное Всероссийское правительство, атын аата Директория) төрүттээбиттэр.
• Балаҕан ыйын 29 — тутуллубут кыһыллар үһүс бөлөхтөрүн борохуотунан Саха сирин тас өттүгэр көскө ыыппыттар. Бу борохуокка Гордеев баһылыктаах эппиһиэрдэр бааллара. Аара Үөһээ Бэстээххэ тохтоон 4 Совдеп киһитин, ол иһигэр хаайыыттан босхолонон Мархаҕа тэриллибит "Тыа хаһаайыстыбатын оробуочайдарын сойууһун" баһылыгын Я.Г. Бугу, ытан өлөрбүттэрэ.

Алтынньы

• Алтынньы 5 — РСФСР совнаркомун түмэллэри национализациялыыр (судаарыстыбаҕа былдьыыр) туһунан дэкириэтэ тахсыбыт (нууч. «О регистрации, приеме на учет и охранении памятников искусства и старины»).
• Алтынньы 9 — Уфааҕа кыһыллар чугаһаабыттарынан, Бүтүн Арассыыйатааҕы Быстах кэм бырабыыталыстыбата Уфааттан Омскайга көспүт.
• Алтынньы 27 — Иркутскай судаарыстыбаннай университет олохтоммут.
• Алтынньы 28 — Чехословакия Австро-Венгрияттан тутулуга суоҕун биллэрбит. 75 сылынан 1993 сыллаахха Чехия уонна Словакия тус-туспа арахсыспыттара.
• Алтынньы 29 — Ыччат бүтүн Арассыыйатааҕы коммунистыы сойууһа (хомсомуол) тэриллибит — ССРС ыччаты түмэр, иитэр тэрилтэтэ. Бу тэрилтэҕэ 14 саастарын туолбут оҕоттон саҕалаан 28-гар диэри ыччат киириэн сөбө. 1977 сыллаахха хомсомуолга 36 мөлүйүөнтэн тахса Сэбиэскэй ыччат баар этэ.

Сэтинньи

• Сэтинньи 3 — Германия импиэрийэтэ Аан дойду бастакы сэриитигэр кыайтарбытын кэнниттэн Киль пордугар 40 000 моряк өрө туруута күөдьүйбүт, 1918-19 сыллардааҕы ньиэмэс өрөбөлүүссүйэтэ (Сэтинньи өрөбөлүүссүйэтэ) саҕаламмыт. Өрөбөлүүссүйэ түмүгүнэн Германия өрөспүүбүлүкэ буолбута.
• Сэтинньи 3 — Дьокуускайга федералистар баартыйалара таһаарар "Якутский голос" хаһыаттарын иккис нүөмэрэ тахсыбыт.

айыаннай-революционнай кэмитиэт "Арассыыйа гражданнарыгар" ыҥырыыта тахсыбыт. Ыҥырыыга Быстах кэмнээҕи бырабыыталыстыба эстиитэ уонна былаас Байыаннай-революционнай кэмитиэккэ бэриллиитэ этиллибит.

• Сэтинньи 7 — Испанка гириип Чуумпу далайга баар Арҕаа Самоа арыытыгар тиийбит. Икки ый иһигэр дьон 20 бырыһыана, 7 542 киһи, ыалдьан өлбүт. Бу аан дойду үрдүнэн саамай куһаҕан көрдөрүү эбит. Онтон ыаллыы сытар Эмиэрикэ Самоатыгар (Илин Самоаҕа) кытаанах карантин олохтообуттарын түмүгэр биир да киһи өлбөтөх.
• Сэтинньи 9 — Германияҕа Сэтинньитээҕи өрөбөлүүссүйэ кэмигэр монархия эһиллибит, кайзер Вильгельм II бүрүстүөлүттэн суулларыллыбыт.
• Сэтинньи 11 — Франция Компьен куоратын аттыгар Германия уонна Франция икки ардыларыгар эйэлэһии дуогабара түһэрсиллибит. Бу түбэлтэни Аан дойду бастакы сэриитэ түмүктэммит күнүнэн
• Сэтинньи 11 — Урут Иркутскай , онтон Германия Магдебург хаайыыларыгар сыппыт Юзеф Пилсудскай Польшаҕа Судаарыстыба быстах кэминээҕи баһылыгынан анаммыт.
• Сэтинньи 13 — Осмаан Импиэрийэтэ Аан дойду бастакы сэриитигэр кыайтарбытын кэннэ кыттыгастыы Британия, Франция уонна Италия сэриилэрэ Истанбулу ылбыттар. Бу туһунан Ататүрк «кэлбиттэрин курдук барыахтара» диэбиттээх эбит. 5 сылынан Ататүрк баһылыктаах турок националистара гректэри сэриигэ кыайан баран Истанбулу төттөрү ылбыттар.
• Сэтинньи 16 — Венгрия Австро-Венгрия импиэрийэтиттэн тутулуга суох өрөспүүбүлүкэ буолбут.
• Сэтинньи 17 күнүттэн 18 түүнүгэр хаһаактар Директория бэрэстээтэлин Н. Д. Авксентьевы, уонна икки атын чилиэннэрин В. М. Зензиновы, А. А. Аргунову тутан хаайбыттар. Тутуллубут дьон бары эсердэр этэ.
• Сэтинньи 18 — 18 чыыһыла буолар түүнүгэр хаһаактар Томскай куоракка кииннэнэн олорор Бүтүн Арассыыйатааҕы Быстах кэм бырабыыталыстыбатын бэрэстээтэлин Н. Д. Авксентьевы, уонна икки атын чилиэннэрин В. М. Зензиновы, А. А. Аргунову тутан хаайбыттар. Тутуллубут дьон бары эсердэр этэ. Сарсыарда Директория икки хаалбыт чилиэннэрэ уонна миниистирдэр суһал мунньахха мустан Директорияны суох оҥорор, былааһы соҕотох киһиэхэ — Үрдүкү Баһылыкка (нууч. Верховный Правитель) биэрэр туһунан быһаарыыны ылбыттар. Кистэлэҥ куоластааһынынан дуоһунаска бу иннинэ байыаннай уонна морской миниистиринэн сылдьыбыт А. Колчак талыллыбыт. Бу түбэлтэ бассабыыктары утары турар күүстэри сомоҕолообута, "Үрүҥ хамсааһыны" (нууч. Белое движение) баар гыммыта. Колчак бырабыыталыстыбата 1919 сыл бүтүөр диэри Сибиири салайбыта.

Ахсынньы

• Ахсынньы 4 — Саха уобалаһын кооперативнай уопсастыбаларын I сийиэһэ саҕаламмыт, ахсынньы 10 күнүгэр түмүктэммит. "Холбос" уобаластааҕы кооперативтар сойуустарын устааба ылыллыбыт, бырабылыанньа председателинэн Кузьма Гаврилов талыллыбыт. Сийиэскэ "Саха уобалаһыгар потребительскай уопсастыбалар тустарынан" диэн Кузьма Гаврилов дакылаатын истибиттэр.
• Ахсынньы 14 — Британия Холбоһуктаах хоруоллугар бырабыыталыстыба быыбара буолбут, дьадаҥылар уонна 30 сааһыттан аҕа дьахталлар аан бастаан куоластаабыттар (эр дьон 21 саастарыттан куоластыыр бырааптаахтара).
• Ахсынньы 24 — Генерал Анатолий Пепеляев хамаандалаах үрүҥнэр Пермь куораты ылбыттар.

• Ахсынньы 27 — Германияҕа Позен (Познань) диэн сиргэ поляктар бастаанньалара саҕаламмыт.
• Ахсынньы 30 — Саха сиригэр Уобаластааҕы Земство сир реформатын саҕалаабыт. Сири кылааһынан бас билии оннугар, тыа сирин хас биирдии үлэһит киһитигэр сир пайынан түҥэтиллибит.

Төрөөбүттэр

• Тохсунньу 10 — Тепляков Мартын Пантелеймонович (1918—1944), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа.
• Кулун тутар 4 — Георгий Борисов — саха суруйааччыта, тылбаасчыт (2000 с. өлб.).

• Муус устар 15 — Баал Хабырыыс (22.04.1969 өлб.) — бэйиэт, ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ

• Ыам ыйын 31 — Александра Васильевна Серкина (1918—2007) — медицина билимнэрин дуоктара.

• От ыйын 18 — Мандела Нельсон — апартеиды (хара уонна үрүҥ тириилээхтэри араарар бэлиитикэ) утаран 27 сыл хаайыыга сыппыт киһи, ЮАР бэрэсидьиэнэ буолбута.

• От ыйын 20 — Петров Иван Иванович, 1966—1979 сс. Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ.
• Балаҕан ыйын 13 — Александров Семен Лаврентьевич, саха худуоһунньуга.
• Сэтинньи 7 — Кузьмин Валерий Ильич (1918—1983) — Социалистическай Үлэ Геройа, летчик.
• Ахсынньы 8 — Яков Кычкин — Саха драматическай-музыкальнай тыйаатырын артыыһа, Саха АССР үтүөлээх артыыһа. Кини аата дойдутугар Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Маттатын кулуубугар иҥэриллэн турар.
• Ахсынньы 11 — Александр Солженицын — нуучча суруйааччыта, драматург, публицист, бэйиэт, түмэт диэйэтэл, 1970 сыллааҕы Нобель литэрэтиирэҕэ бириэмийэтин лауреата.
• Ахсынньы 19 — Иннокентий Бережнов-Енжов — или уонна баартыйа диэйэтэлэ, кини көҕүээһининэн Орто Халымаҕа көс эбээннэри биир сиргэ олохсутан Березовка бөһүөлэгэ тэриллибитэ. Орто Халыма улууһун уонна Бүлүү куоратын бочуоттаах гражданина, «Бочуот Знага» уордьанын икки төгүллээх кавалера, Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.
• Ахсынньы 19 — Лев Солдатов (30.11.1997 өлб.) — 1969-1978 сылларга «Якуталмаз» Холбоһук генеральнай дириэктэрэ, Социалистыы Үлэ Дьоруойа.

Өлбүттэр

• Радлов Василий Васильевич
• Муус устар 13 — Лавр Корнилов (1870 төр.), генерал, Үрүҥ хамсааһын салайааччыларыттан биирдэстэрэ. Кини хамаандалыыр сэриитэ Екатеринодары (билигин Краснодары) төгүрүктээн олордоҕуна штаабыгар снаряд түспүт. Эдэригэр Генштаб академиятын бүтэрэн баран Кашгарияҕа, Афганистааҥҥа, Персияҕа айаннаабыта, элбэх сибидиэнньэни хомуйбута, каарталары оҥорбута. Уонча омук тылын билэрэ.
• Муус устар 28 — Гаврило Принцип (1894 с.т.), серб националиһа, Аан дойду бастакы сэриитэ кини киһини өлөрүүтүттэн саҕаламмыта.
• От ыйын 17 — Арассыыйа импиэрийэтин бүтэһик императора Николай II.

Литература

• Калашников А. А. Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2. — Дьокуускай: Бичик, 2004.