1916 сыл

1916 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 2 — Нуучча ботаникаҕа уопсастыбата тэриллибит.

Олунньу

• Олунньу 16 — генерал Юденич Кавказтааҕы аармыйата Туурсуйа 3-с аармыйатын урусхаллаабыт, хааннаах кыргыһыы түмүгэр Эрзурум кириэппэһи ылбыт.
• Олунньу 21 — Аан дойду бастакы сэриитигэр улахан Верден кыргыһыыта саҕаламмыт. Тоҕус ыйдаах элбэх хаан тохтуулаах кыргыһыыга Германия кимэн киириитин Франция тохтоппут.
• Олунньу 25 — Верден кыргыһыытын кэмигэр ньиэмэстэр Дуомон форту ылбыттар, Бу форт Франция сэриилэрин сүрүн көмүскэнэр тутуута этэ.

Кулун тутар

• Кулун тутар 20 — Альберт Эйнштейн «Основы общей теории относительности» ыстатыйатын Annalen der Physik сурунаалга бэчээттээбит, относительность уопсай түөрүйэтин аан бастаан бэчээккэ таһаарыы этэ.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 6 — Вьетнам импэрээтэрэ Дуй Тан французтары утары өрө турууга ыҥырбытын иһин билиэн ылыллыбыт, бу кэнниттэн Реюньон арыыга көскө ыытыллыбыта.
• Ыам ыйын 17 — Англияҕа аан бастаан сайыҥҥы кэмҥэ көһүү буолбут.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 4 — Аан дойду бастакы сэриитэ: Арассыыйа Брусилов көҥү көтүүтэ (нууч. Брусиловский прорыв) диэн ааттаммыт кимэн кииритин саҕалаабыт, Галицияҕа Австро-Венгрия позицияларын артиллериянан ытыалаабыт.

От ыйа

• От ыйын 1 — Аан дойду бастакы сэриитэ: Сомма кыргыһыытын бастакы күнүгэр Британия 19 000 саллаата өлбүт, 40 000 бааһырбыт. Бу Сомма өрүс кытылыгар биир өттүттэн Британия уонна Франция, иккис өттүттэн Германия аармыйалара 18 күн сэриилэспит кыргыһыыларыгар 3 мөлүйүөн киһи кыттыбыта, 1 мөлүйүөн киһи өлбүтэ эбэтэр эмсэҕэлээбитэ.
• От ыйын 8 — Туркестаан уонна истиэп уобаластарын 400 тыһ. олохтооҕун күһэлэҥ үлэҕэ ылыы (мобилизация) туһунан ыйаах тахсыбыт. Онтон сылтаан буолбут казаахтар өрө туруулара кырыктаахтык хам баттаммыта.
• От ыйын 20 — Дьокуускай таһыгар Хатыыстаахха бастакы уу ылар станция арыллыбыт.

Балаҕан ыйа

• Балаҕан ыйын 15 — Аан дойду бастакы сэриитин кэмигэр тааҥка бастакы туһаныыта буолбут. Сомма кыргыһыытыгар англичаннар 49 Mark I тааҥканы ниэмэстэри утары ыыппыттар.
• Балаҕан ыйын 29 — «Standard Oil» хампаанньа төрүттээччитэ Джон Рокфеллер аан дойдуга бастакы миллиардер буолбут. 2019 сылга миллиардер ахсаана 2153-гэ тиийбит. Билиҥҥи туругунан 8 саамай баай киһи аан дойду баайын аҥаарын бас билэр.

Алтынньы

• Алтынньы 18 — Хабаровскайга Амур өрүһүн туоруур күргэ тутуллубут. Транссибирскай магистраль Арассыыйа импиэрийэтин территориятыгар түмүктэммит. Бу иннинэ тимир суол Читаттан Владивостокка диэри кэрчигэ Кытай сиринэн ааһара.

Сэтинньи

• Сэтинньи 18 — Аан дойду бастакы сэриитин Арҕаа фронугар биир саамай улахан хаан тохтуулаах кыргыһыы — Сомма кыргыһыыта — түмүктэммит. 1916 сыллаахха буолбут арҕаа фроҥҥа Сомма уонна Верден кыргыһыылара, ону кытары Илин фроҥҥа буолбут Брусилов кимэн киириитэ сэриигэ стратегическэй инициативаны Антанта өттүгэр оҕуннарбыттар. Элбэх ресурсалаах Антанта дойдулара ыарахан кыргыһыылар кэннилэриттэн сүүйүүлээх балаһыанньаҕа тахсыбыттар.

Ахсынньы

• Ахсынньы 18 — Верден аннынааҕы кыргыһыы түмүктэммит. Французтар 2-3 км кимэн киирэн ньиэмэстэри тохтоппуттар. 430 тыһ. тиийэр киһи өлбүт.
• Ахсынньы 30 — Нуучча ыраахтааҕытын сүбэһитин Григорий Распутины кинээс Феликс Юсупов салалталаах бөлөх өлөрбүт. Өлүгүн үс хонон баран Москуба өрүскэ ойбонтон булбуттара.

Төрөөбүттэр

• Тохсунньу 20 — Николай Доможаков — хакаас учуонайа. Хакасияҕа Тыл, литэрэтиирэ уонна устуоруйа научнай-чинчийэр институтун тэрийсибитэ уонна 1944 сылтан 1955 сылга диэри салайбыта. Доможаков хакаас омук тылын, оскуолаҕа үөрэтэр кинигэлэрин, үөрэтии босуобуйаларын, атын элбэх үөрэх фундаментальнай үлэлэрин оҥорбут ааптар быһыытынан биллэр.

• Кулун тутар 27 — Игнатьев Георгий Гаврилович, Саха АССР үтүөлээх артыыһа, Саха театрын дириэктэрэ.
• Кулун тутар 30 — Власов Иосиф Тимофеевич (1916—1989), Социалистическай Үлэ Геройа.
• Муус устар 3 — Семенов Василий Алексеевич (1916—1977), Ойуунускай айар үлэтин үөрэппит чинчийээччи, тыл үөрэҕин билимнэрин кандидата.
• Муус устар 11 — Слепцова Матрёна Васильевна (1916—1995), РСФСР уонна Саха АССР норуодунай артыыһа.
• Бэс ыйын 17 — Кривошапко Галина Михайловна (1916—2013), дирижер, РСФСР искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ, РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх артыыһа.
• Бэс ыйын 26 — Павлов Валентин Васильевич (1916—1974), Сэбиэскэй Сойуус Геройа.
• Бэс ыйын 29 — Тулааһынап Пантелеймон Яковлевич (1916—1949), поэт.
• Бэс ыйын 30 — Бахсыга Саха АССР үтүөлээх артыыһа Андриан Слепцов төрөөбүт (өлбүт сыла 1992).

• Атырдьах ыйын 5 — Александра Велижанина — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, «Хотугу Сулус» уордьан кавалера.

• Балаҕан ыйын 3 — Вера Чиряева — Саха АССР үтүөлээх учуутала, Yөhээ Бүлүү улууhун ытык олохтооҕо.

• Сэтинньи 24 — Эртюков Иннокентий Илларионович (1916—06.06.1991) — бэйиэт, тылбаасчыт, суруналыыс. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ.
• Сэтинньи 24 — Михаил Сафронов — ветеринария билимин дуоктара, профессор. Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын чинчийэр институт дириэктэрэ (1960—1988).
• Ахсынньы 14 — Васильева Анна Михайловна (1916—1992), Социалистическай Үлэ Геройа.
• Ахсынньы 16 — Анастасия Данилова — Саха АССР общественнай, судаарыстыбаннай диэйэтэлэ.

• Ахсынньы 31 — Ким Леонид Александрович (1916—1994), Саха АССР норуодунай худуоһунньуга.

Өлбүттэр

• Алексеев Степан Прокопьевич — Боһуут (1866—1916), Марха улууһун кулубата, атыыһыт.

• От ыйын 15 — нуучча биолога уонна патолога Илья Мечников.
• От ыйын 23 — Уильям Рамзай — Англия хиимигэ, аргон, криптон, ксенон уонна неон инертнай гаазтары арыйбыт учуонай, Нобель бириэмийэтин 1904 сыллааҕы лауреата.