1914 сыл

1914 сыл.

Туох буолбута

• Бастакы аан дойду сэриитэ саҕаламмыт

Кулун тутар

• Кулун тутар 26 — Уус-Тааттаҕа чаччыынанан олорбут Гаврил Неустроев (Чордо Хабырылла) туруорсуутунан Алдан нэһилиэгэ үөскээбит. Саха уобалаһын быраабатын уопсай присутствиетын 256 нүөмэрдээх уурааҕар маннык суруллубут: «Байаҕантай улууһун I Байаҕантай нэһилиэгин Алданскай аҕатын ууһунааҕы инородецтары 26 үлэһит киһини кытары 55 ревискэй дууһа састааптаах «Алданскай» диэн ааттаах туспа нэһилиэккэ 1914 сыл от ыйын 1 күнүттэн араарарга.»

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 28 — серб Гаврило Принцип Австрияҕа ыраахтааҕы буолуохтаах эрцгерцог Франц Фердинанды өлөрбүт, бу Бастакы Аан дойду сэриитин саҕалыырга төрүөт буолбут

От ыйа

• От ыйын 8 — Уокурук суутун таас дьиэтин тутуута саҕаламмыта. Билигин бу дьиэҕэ Саха сирин Наукаларын Академията баар.
• От ыйын 23 — Австро-Венгрия Сербияҕа эрцгерцог Франц Фердинанды ким өлөрбүтүн билэргэ ультиматум түһэрбит. Сербия ультиматуму сүнньүнэн ылыммыт, биир эрэ ирдэбилин толорор кыаҕа суоҕун эппит. Онон от ыйын 28 күнүгэр Австрия сэриини биллэрбитэ, Аан дойду бастакы сэриитэ саҕаламмыта.
• От ыйын 26
  • Австро-Венгрия мобилизация биллэрбит уонна сэбилэниилээх күүстэрин Арассыыйа кыраныыссатыгар түмпүт.
  • Англия полицията Дублиҥҥа буолбут Ирландия националистарын демонстрациятын ытыалаабыт.
• От ыйын 28 — Аан дойду бастакы сэриитэ саҕаламмыт (1918 сыллаахха сэтинньи 11 күнүгэр түмүктэммитэ) — киһи-аймах устуоруйатыгар уһулуччу бөдөҥ сэбилэниилээх утары турсуулартан биирдэстэрэ.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 1 — Германия Арассыыйаҕа сэриини биллэрбит.
• Атырдьах ыйын 2 — Николай II ыраахтааҕы Германияны кытта сэрии туһунан манифест таһаарбыт.
• Атырдьах ыйын 3 — Аан дойду бастакы сэриитэ: Германия Францияҕа сэриини биллэрбит.

• Атырдьах ыйын 6 — Австро-Венгрия Арассыыйаҕа сэриини биллэрбит. Сербия Германияҕа сэриини биллэрбит.

• Атырдьах ыйын 9 — Дьокуускайга 180 киловаттаах электростанция үлэҕэ киирбит.

• Атырдьах ыйын 12 — Аан дойду бастакы сэриитэ: Британия импиэрийэтэ Австро-Венгрия импиэрийэтигэр сэриини биллэрбит.

• Атырдьах ыйын 15 — Бастакы аал Панаама ханаалынан ааспыт.

• Атырдьах ыйын 17 — Аан дойду бастакы сэриитэ: Сталлупонен кыргыһыыта — Пруссияҕа Сталлупонен (билигин Нестеров диэн ааттаах) куорат анныгар генерал Герман фон Франсуа хамаандалаах ньиэмэс аармыйата Пауль фон Ренненкампф хамаандалаах нуучча аармыйатын кыайбыт. Бу улахан суолтата суох эрээри, сэрии илиҥҥи фронугар бастакы кыргыһыы этэ.

• Атырдьах ыйын 31 — Германияны утары сэрии саҕаламмытын кэннэ Санкт-Петербург ньиэмэстии аатын Петроград диэҥҥэ уларыппыттар.

Балаҕан ыйа

• Балаҕан ыйын 5 — Дьокуускайтан Бүлүүгэ диэри телеграф үлэҕэ киирбит.
• Балаҕан ыйын 5 — Боотур уус улууһун киинигэр Чурапчыга икки кылаастаах оскуола аһыллыбыт.
• Балаҕан ыйын 5 — Аан дойду бастакы сэриитэ: 8 күннээх Марна кыргыһыыта саҕаламмыт. Париж диэки кимэн киирэн иһэр ниэмэс аармыйатын французтар тохтоппуттар уонна төттөрү бырахпыттар. Манан Шлиффен былаана, о.э. түргэнник Францияны кыайан баран соҕотох Арассыыйаны утары киирсии, таҥнастыбыт. Германия түөрт сыл усталаах икки фронунан ыарахан позиционнай сэриигэ батыллыбыта.

• Балаҕан ыйын 6 — Аан дойду бастакы сэриитэ: Марна кыргыһыытын бастакы бөдөҥ кыргыһыыта буолбут. Саамай улахан быһаарыылаах кыргыһыы сарсыныгар буолбута. Бу Марна өрүс аттынааҕы кыргыһыыга Германия хотторуулаах тахсыбыта, Францияны кыайан, сэрииттэн таһаарар былаана тохтубута. Ол эрээри икки өттүттэн сүтүк элбэх буолан уонна сылайыы наһаа улахан буолан, Франция уонна Британия холбоһуктаах сэриилэрэ ньиэмэстэри бүтэһиктээхтик кыайан урусхаллаабатахтара. Франция уонна Британия бу 8 күннээх кыргыһыыга 45 тыһ. киһини өлбүтүнэн, 173 тыһ. киһини бааһырбытынан, 50500 киһини билиэн түбэспитинэн сүтэрбиттэрэ.

• Балаҕан ыйын 11 — Финляндия оскуолаларыгар нуучча тылын уонна нуучча устуоруйатын чааһын элбэтэр туһунан бирикээс тахсыбыт, бу Николай II ыраахтааҕы Финляндияны нууччатытыытын бэлиитикэтин иһинэн дьаһал этэ.

• Балаҕан ыйын 13 — Аан дойду бастакы сэриитэ: Германия уонна Франция Эне аттынааҕы кыргыһыылара саҕаламмыт.

Сэтинньи

• Сэтинньи 2 — Аан дойду бастакы сэриитэ: Арассыыйа Импиэрийэтэ Осмаан Импиэрийэтигэр сэриини биллэрбит. Биллэрин курдук бу икки импиэрийэ аҕыйах сылынан суох буолбутттара.
• Ахсынньы 8 — Аан дойду бастакы сэриитэ: Британия флотун эскадрата Германия импиэрийэтин эскадратын Илин Азияҕа Фолкленд арыыларын иһин кыргыһыыга урусхаллаабыт.
• Ахсынньы 24 — Аан дойду бастакы сэриитин кэмигэр Ороһооспотооҕу эйэлэһии саҕаламмыт.

Төрөөбүттэр

• Жадейкин Максим Степанович (1914—1944) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1944).
• Томскай Савва Константинович (1914—1997) — суруналыыс, 1971—1981 сс. Саха Сирин суруналыыстарын Сойууһун бэрэссэдээтэлэ.

• Тохсунньу 1 — Мария Николаева — Саха Сирин уһун үйэлээх олохтооҕо, Ньурба улууһун Хорула нэһилиэгин ытык киһитэ.

• Олунньу 4 — Михаил Стрекаловскай — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Арассыыйа Федерациятын Дьоруойа (1996).
• Олунньу 22 — Федот Сафронов — Азия хотугулуу-илин эҥээрин чинчийээччитэ, учуонай, РСФСР уонна Саха АССР билимнэрин үтүөлээх диэйэтэлэ, РАН Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнэ, устуоруйа билимин дуоктара.

• Олунньу 27 — Дьуон Дьаҥылы — Макаров Гавриил Иванович (27.02.1914—06.03.1956) — поэт уонна тылбаасчыт, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа.

• Кулун тутар 2 — Үөһээ Бүлүү Боотулуутугар Григорий Поскачин — учуутал, Саха сиринээҕи кинигэ кыһатын эрэдээктэрэ, бэйиэт, литэрэтиирэ кириитигэ. 1938 с. буржуазнай национализмҥа буруйданан хаайыга сыппыта, 1940 с. реабилитацияламмыта. 1943 с. өлбүтэ.

• Муус устар 8 — Кулаковскай Реас Алексеевич (08.04.1914—31.05.1993) — поэт, суруйааччы

• Ыам ыйын 3 — Өлүөхүмэ Кыыллааҕар Александра Корнилова төрөөбүт — 1967-1972 сылларга Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэстээтэлин солбуйааччы, онтон Саха АССР статистикатын сулууспатын салайбыт киһи.

• Бэс ыйын 14 — Сапожников Владимир Васильевич (14.06.1914—23.03.1982) — Сэбиэскэй Сойуус Геройа, летчик.
• От ыйын 31 — Чаҕылҕан - Винокуров Илья Дорофеевич — оҕолорго анаан суруйбут саха поэта, суруйааччыта, тылбаасчыта.
• От ыйын 31 — Франция киинэтин артыыһа, аан дойду биллиилээх комиктарыттан биирдэстэрэ Луи де Фюнес төрөөбүт.

• Атырдьах ыйын 23 — Софрон Данилов — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Саха Сирин уһун үйэлээх олохтооҕо.

• Балаҕан ыйын 6 — Федоров Дмитрий Самсонович - Миитэрэй Таас (1914 - 1951) — поэт, прозаик.
• Балаҕан ыйын 13 — Кершенгольц Моисей Израилевич — РСФСР уонна Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала (1914—1997).

• Балаҕан ыйын 21 — Александр Силин — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Саха Сирин уһун үйэлээх олохтооҕо.

• Балаҕан ыйын 24 — Андрей Сивцев — Бүлүүтээҕи педагогика училищетын уонна Саха государственнай университетын преподавателэ. Бүлүүтээҕи педагогика училищетыгар литературнай куруһуок тэрийэн устудьуоннарга бобуулаах сахалыы уус-уран айымньылары аахтарбытын иһин 10 сылга хаайыллыбыт. Ол куруһуокка үөрэммиттэрэ: бэйиэт Иван Гоголев - Кындыл, суруйааччы Афанасий Федоров, кыраайы үөрэтээччи Багдарыын Сүлбэ, суруналыыс Нина Протопопова уо.д.а.

• Алтынньы 17 — Ильин Дмитрий Иванович — саха биллиилээх муосчута.
• Алтынньы 25 — Овчинникова Александра Яковлевна, 1963 — 1980 сыллардаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ.
• Сэтинньи 28 — Марк Дмитриевич Слепцов (28.11.1914—16.06.1989) — Саха АССР норуодунай артыыһа, РСФСР норуодунай артыыһа.
• Лукин Тимофей Спиридонович (11.12.1914—15.04.1980) — биллиилээх сылгыһыт, Социалистическай Үлэ Геройа.
• Ахсынньы 25 — Александра Овчинникова — Ньурба Тыалыкытыттан төрүттээх түмэт, бэлиитикэ дьайыксыта, 1963—1980 сыллардаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэстээтэлэ.

Өлбүттэр

• Алтынньы 10 — Монастырев В. Г., норуот учуутала.
• Сэтинньи 21 — Крафт И. И., Якутскай уобалас урукку губернатора, Дьокуускай куорат бочуоттаах гражданина.