1992 сыл

1992 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 2 — Арассыыйаҕа табаар сыаната босхо ыытыллыбыт (либерализация цен). Бу дойду экэниэмикэтин төрдүттэн уларыта тутуу (радикальнай реформа) саҕаланыыта этэ.
• Тохсунньу 6 — Байыаннайдар өрө турууларын кэнниттэн Грузия бэрэсидьиэнэ Звиад Гамсахурдиа дойдуттан куотар.
• Тохсунньу 9 — Астрономнар устуоруйаҕа бастакынан Күнтэн атын сулус таһыгар планеталары булбуттар.
• Тохсунньу 17 — Япония премьер-миниистирэ Киити Миядзава дьоппуон аармыйата Иккис аан дойду сэриитин кэмигэр кэриэй дьахталларын кулут быһыытынан туһаммытын иһин Япония буруйдааҕын билиммит уонна кэриэйдэртэн хом санааны туппаттарыгар көрдөспүт.
• Тохсунньу 19 — СӨ Тас ситимнэрин министиэристибэтэ тэриллибит.
• Тохсунньу 29
  • Борис Ельцин «Атыы-эргиэн көҥүлүн туһунан» (нууч. О свободе торговли) ыйаах таһаарбыт. Дойдуга чааһынай урбаан көҥүллэммит. Бу ыйаах сыананы көҥүл ыытыы содулун сымнатар соруктааҕа, Арассыыйа олохтоохторун суттан быыһаабыта, санаа-оноо уларыйарыгар төһүү буолбута.
  • РСФСР Судаарыстыбыаннай баанын Саха АССР-дааҕы Сүрүн управлениета СӨ Национальнай баана диэн ааттаммыт.

Олунньу

• Олунньу 4 — Венесуэла бэрэсидьиэнин Карлос Андрес Переһы Уго Чавес күүһүнэн былаастан туораппыт.
• Олунньу 5 — СӨ Үрдүкү Сэбиэтин уурааҕынан Ленинскай оройуон аата Ньурба оройуона буолбута.
• Олунньу 7 — «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятын суутун туһунан» сокуон ылыныллыбыт.
• Олунньу 7 — Европа Сойууһун олохтуур Маастрихт дуогабара түһэрсиллибит. Европа Сойууһа биир өттүттэн судаарыстыбалар холбоһуктара буолар, биир өттүттэн бэйэтэ судаарыстыба буолар. Билигин Европа Сойууһугар 27 дойду киирэр, нэһилиэнньэтин ахсаана 453 мөлүйүөн киһи, экэниэмикэтин сабардамынан быһа холоон АХШ уонна Кытай тэҥнээхтэрэ.
• Олунньу 12 — Монголия билиҥҥи конституцията олоххо киирбит.
• Олунньу 16 — Экэниэмикэҕэ бииргэ үлэ тэрилтэтин (нууч. ОЭС) мунньаҕар Тегераҥҥа ОЭС чилиэннэринэн Азербайджан, Узбекистан, Туркменистан, Кыргыстаан уонна Таджикистан буолбуттар.

• Олунньу 21 — "Хостонор баай туһунан" (нууч. О недрах) Федерация сокуона ылыныллыбыт. Бу сокуоҥҥа "икки күлүүс" тосхоло (бириинсибэ) туһаныллыбыта, ол аата хостуур лиссиэнсийэ ыларга федерация уонна эрэгийиэн салалталара иккиэн көҥүл биэриэхтээхтэрэ. Бу тосхол Саха Өрөспүүбүлүкэтэ атаҕар турарыгар көмөлөспүтэ.

Кулун тутар

• Кулун тутар 3 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнин 86№ ыйааҕынан «Саха» НКИХ олохтоммута. САССР тэлэбиидэнньэҕэ уонна араадьыйаҕа судаарыстыбаннай кэмитиэтин утумнаабыта.
• Кулун тутар 31
  • Москубаҕа Федерация сөбүлэҥэр (нууч. Федеративный договор) илии баттааһын буолбут. 18 өрөспүүбүлүкэ уонна атын субъектар илии баттаабыттар, Татарстан, Ингушетия уонна Чечня батыммыттар.
  • Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Борис Ельцин уонна Саха бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев экэниэмикэ сөбүлэҥэр илии баттаабыттар. Өрөспүүбүлүкэ бэйэтин сиригэр хостонор көмүс 11,5 бырыһыанын уонна алмаас 20 бырыһыанын атыылаһар кыахтаммыт. Бу иннинэ олунньу 19 күнүгэр "Арассыыйа-Саха алмаастара" (нууч. Алмазы России-Саха, кэлин АЛРОСА диэн ааттаммыта) тэриллибитэ.

Муус устар

• Муус устар 4 — Саха өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү сэбиэтин (XII ыҥырыы) XI сессията Өрөспүүбүлүкэ Конституциятын ылыммыта.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 21 — Дьокуускайга Латвияттан официальнай делегация кэлбит.

Балаҕан ыйа

• Балаҕан ыйын 28 — СӨ бэрэсидьиэнин ыйааҕынан «СахаИнвест» Инвестициялыыр Пуонда тэриллибит.

Алтынньы

• Алтынньы 5 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин уурааҕынан Сунтаар улууһугар Толоон, Тэҥкэ уонна Наахара нэһилиэктэрэ тэриллибиттэр.
• Алтынньы 12 — Арассыыйа бэрэсидьиэнин "Саха Өрөспүүбүлүкэтэ туһанарыгар кэлэр көлүөнэлэргэ аналлаах пуонда туһунан" дьаһала тахсыбыт. Манна олоҕуран СӨ бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев алтынньы 29 күнүгэр СӨ Кэлэр көлүөнэлэрин аналлаах пуондатын олохтообут.
• Алтынньы 14 — Ил Түмэн VI сиэссийэтигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин былааҕын ылыммыт.
• Алтынньы 16 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтэ (Верховнай Совет) XV сиэссийэтигэр "Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан" сокуону ылыммыт. Бу сокуон сыала-соруга, бастатан туран, — олохтоох омуктар тылларын араҥаччылааһын, судаарыстыба кыһамньытыгар ылыы. 1993 сыллаахха ыам ыйын 19 күнүгэр Үрдүкү Сэбиэт XVIII сиэссийэтэ тыллар тустарынан сокуону олоххо киллэрэргэ анаммыт судаарыстыба бырагырааматын ырытан оҥорорго көрүк (концепция) ылыммыта. Концепция сүнньүнэн Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатын сорудаҕынан бырагыраама бэлэмнэнэн, Ил Тумэҥҥэ өссө 1994 с. саҥатыгар бэриллибитэ. Ол эрэн, бырагыраама өр сылларга көрүллүбэккэ, тыллар тустарынан сокуон олоххо киириитэ олус бытаарбыта, тардыллыбыта. Кэлин 2019 сыл ахсынньы 16 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев уурааҕынан "2020-2024 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларын араҥаччылааһын уонна сайыннарыы туһунан" бырагыраама ылыллыбыта.
• Алтынньы 23 — Сунтаар алмааһы кырыылыыр собуотугар алмаастан Саха сиригэр бастакы бриллиант оҕорбуттар. Бриллиант ыйааһына 0,27 караат этэ.
• Алтынньы 26 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун «СӨ Судаарыстыбаннай былааҕын стаатута» диэн 1203-ХII нүөмэрдээх уурааҕа тахсыбыт. Бу уураах 2004 сыллаахха от ыйын 15 тохтотуллубут.
• Алтынньы 29 — Арассыыйа бэрэсидьиэнин алтынньы 12 күнүнээҕи дьаһалыгар олоҕуран СӨ бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев СӨ Кэлэр көлүөнэлэрин аналлаах пуондатын олохтообут. Бу пуонда үбүлээһинэн Ийэ уонна оҕо туругун көмүскүүр киин (1997), "Эллэй Боотур" муус уораҕайа (1996), уопсайдаах Хореография училищета (1995), "Кыайыы 50 сыла" успуорт уораҕайа (1995), Өлүөнэттэн Чурапчыга барар уу турбата, Сунтаарга политехническай лиссиэй иккис куорпуһа (1993), Ыьык Күөлгэ култуура киинэ (2001) уонна 844 миэстэлээх оскуола (1996) уо.д.а. сүүсчэкэ эбийиэк тутуллубута.

Сэтинньи

• Сэтинньи 3 — Бэрэсидьиэн Михаил Николаев баһылыктаах дэлэгээссийэ Словенияҕа бэрэсидьиэн Кучан ыҥырыытынан ыалдьыттааһынын саҕалаабыт.
• Сэтинньи 25 — Судаарыстыба баайын-дуолун Арассыыйа Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин ыккардыларыгар чопчулааһын туһунан Арассыыйа бэрэсидьиэнин уонна СӨ бырабыыталыстыбатын ыккардыларыгар сөбүлэһии түһэрсиллибит. Бу сөбүлэһии түмүгүнэн дойдуну көмүскүүр суолталаах эбийиэктэртэн ураты баай-дуол барыта Саха Өрөспүүбүлүкэтин бас билиитигэр киирбитэ. Аҕыйах тэрилтэ (холобур Өлүөнэтээҕи өрүс пароходствота) икки хаһаайыннаммыта (совместная собственность) — Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтэ.
• Сэтинньи 26 — Алмааһы кыраныысса таһыгар «Арассыыйа-Саха алмаастара» эрэ атыылыахтаахтарын туһунан ыйаах тахсыбыт.

Ахсынньы

• Ахсынньы 6 — Ииндийэҕэ Уттар-Прадеш штаакка индуистар Бабри мэчиэтин урусхаллаабыттар, онтон сылтаан тахсыбыт өлөрсүүгэ 2000 кэриҥэ киһи өлбүт.
• Ахсынньы 25 — "Саханефтегаз" национальнай ньиэп-гаас хампаанньата үөскээбит.
• Ахсынньы 26 — Үрдүкү Сэбиэт XVI сиэссийэтигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаралыга бигэргэтиллибит.
• Ахсынньы 30 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев Музыка үрдүкү оскуолатын арыйар туһунан ыйаах таһаарбыт.
• Ахсынньы 31 — Михаил Горбачев коммунизм диэн утопия диэбит.

Төрөөбүттэр

• Алтынньы 22 — Муньо Мутаи — Уганда сүүрүүгэ.

Өлбүттэр

• Саха АССР үтүөлээх артыыһа А. С. Слепцов өлбүт (төр. 1916).
• Васильева Анна Михайловна (1916—1992) — Социалистыы Үлэ Дьоруойа.
• Ефимов Никодим Николаевич (1928—1992) — физико-математическай билимнэр доктордара, профессор.
• Калашников Юрий Васильевич (1924—1992) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Албан аат уордьанын толору кавалера.
• Серебряков Иван Иосифович (1930—1992) — Социалистыы Үлэ Дьоруойа.

• Тохсунньу 20 — Прокопий Ефремов (22.06.1933 төр.) — саха фольклорун чинчийээччи, дулгаан фольклорун хомуйбут тарбахха баттанар дьонтон биирдэстэрэ, ССРС билимнэрин Академиятын Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнэ. 1965 сыллаахха Государственнай антирелигиознай издательство архыыбыгар (Москуба) Гавриил Ксенофонтов сүтэ сылдьыбыт «Эллэйадатын» булбут өҥөлөөх.
• Тохсунньу 31 — Мария Магатырова — саха живописеһа, CӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ.

• Кулун тутар 12 — Гурвич Илья Самуилович (1919—1992), история билимнэрин доктора, ССРС Государственнай бириэмийэтин лауреата.
• Муус устар 18 — Башарин Георгий Прокопьевич, саха аатырбыт учуонайа, история билимнэрин доктара, профессор.