1929 сыл

1929 сыл.

Туох буолбута

Хаһан буолбута чопчуланыахтаах

• Сангаардааҕы таас чох руднига үлэтин саҕалаабыт (каменно-угольный рудник).

Олунньу

• Олунньу 17 — кулун тутар 4 — Бүтүн Саха сиринээҕи сэбиэттэр VI сийиэстэрэ буолбут. Сийиэс бастакы биэс сыллаах былааны (1929-1933 сылларга) бигэргэппитэ. Сүрүн быһаарыларынан суолу күүскэ тутуу, хостуур бырамыысыланнаһы сайыннарыы (көмүс, таас чох) уонна сири хаттаан үллэрии буолбута.

Кулун тутар

• Кулун тутар 4 — Сэбиэттэр VI сийиэстэрэ түмүктэммит. Сийиэс 1929 сылга ходуһаны, бааһынаны уонна уһаайба сирдэрин хаттаан үллэрэргэ диэн быһаарыы ылбыт.
• Кулун тутар 9 — ЯЦИК саха тылын суругун-бичигин биирдэһиллибит (унификацияламмыт) түүр-татаар алпаабытыгар көһөрөргө диэн быһаарыы ылбыт.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 16 — "Оскар" бириэмийэтин бастакы церемонията буолбут.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 5 — Үлэ уонна көмүскэл сэбиэтэ (ССРС-ка 1937 сыллаахха диэри үлэлээбит салайар уорган) дойду үрдүнэн массыына-тыраахтар станцияларын (МТС) арыйтыыр туһунан уураахтаабыт.
• Бэс ыйын 17 — 1927—1929 сс. Булуҥ уокуругар үлэлээбит Илья Винокуров Булуҥ уокуругун кэмитиэтин аатыттан Махтал сурук туппут. Бу сылларга салайааччы соругунан хоту уокурукка ас-үөл маҕаһыыннарын, ас-таҥас базаларын тэрийии, хоту өрүстэр ыккардыларыгар муоранан таһаҕас тиэйиитин тэрийии, булчуттары чэпчэки сыаналаах саанан-саадаҕынан хааччыйыы, культура базаларын, оскуолалары, балыыһалары арыйыы буолбута.

От ыйа

• От ыйын 3 — Саха АССР Совнаркома Дьокуускайга республика суолталаах балыыһа тутарга диэн быһаарыы ылбыт.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 18 — Дьокуускайга "L127Zeppelin" диэн дирижабль кэлбит.

Алтынньы

• Алтынньы 13 — Ола оройуоннааҕы исполкома Илиҥҥи Эбээн (Нагаевтааҕы) культбааза тутар туһунан быһаарыныы ылыммыт. Мантан Магадаан куорат тутуллуута саҕаламмыт.
• Алтынньы 20 — Сэбиэскэй Сойууска ВКП(б) киин кэмитиэтэ кэлимсэ коллективизация бэлиитикэтин биллэрбит. Ас-үөл оҥорон таһаарыытын чэпчэтэр туһугар тыа сиригэр чааһынай хаһаайыстыбалары холбоон холкуостары уонна сопхуостары тэрийэн саҕалаабыттар. Маҥнай утаа коллективизация утарсыыны көрсүбүт, ас-үөл оҥоруута аччаан 1932-1933 сыллардаахха хоргуйуу тахса сылдьыбыт. Кэлин тыа хаһаайыстыбатын көрдөрүүлэрэ үрдээбиттэр. Социализм систиэмэтэ ыһыллыбытын кэннэ Илин Европа дойдулара деколлективизацияны ыыппыттара, сири чааһынай бас билиигэ төннөрбүттэрэ.
• Алтынньы 24 — АХШ фондовай биржаларыгар "хара чэппиэр" — акциялар сыаналара күр гыммыттар. Бу күн Улуу кэхтии диэн уон сыл кэриҥэ салҕаммыт улахан экэниэмикэ кириисиһин саҕаланыытынан ааҕыллар. Улуу кэхтии баай да дьадаҥы да дойдулары улаханнык охсубута. Тус барыс, түһээн киириитэ, барыстар уонна сыаналар түспүттэр, дойдулар ардыларынааҕы эргиэн 50%-тан тахса аччаабыт. Үлэтэ суох буолуу АХШ-ка 25% диэри улааппыт, сорох дойдуларга 33% буолбут.

Ахсынньы

• Ахсынньы 1 — Булуҥҥа сэбиэскэй былааһы суулларбыттар. Булуҥҥа уонна Күһүүргэ хомуньуустар тутуллубуттар, радио, маҕаһыын уонна астаах-үөллээх, араас табаардаах ыскылааттар былдьаммыттар. Былаастарга бу түбэлтэ туһунан ый 24 күнүгэр эрэ биллибит. Быыкап мыыска, Уус Өлөөҥҥө, Бороҕоҥҥо уонна Хара Уулаахха суһаллык кыһыл дружиналар тэриллибиттэр. Верхоянскайтан Е. Петров салалталаах кыһыл этэрээт тахсыбыт, Дьокуускайтан Булуҥҥа А. С. Доль хамаандалаах Хотугу холбоммут этэрээт (Якутский северный сводный отряд) ыытыллыбыт. Сотору кэминэн сэбиэскэй былаас сөргүтүллүбүт.
• Ахсынньы 5 — Таджик ССР төрүттэммит.
• Ахсынньы 19 — Ииндийэ национальнай кэнгириэһэ Ииндийэ тутулуга суох буолуутун туһунан декларация ("Пурна Сварадж") таһаарбыт.
• Ахсынньы 27 — Иосиф Сталин кулаактары «кылаас быһыытынан эһэр» туһунан тыл эппит. Бу бэлиитикэни толорон 1930-1931 сылларга 1,8 мөл. киһи социализм өстөөҕө аатыран күүһүнэн көскө ыытыллыбыта. Кулаактааһын уонна тэҥҥэ ыытыллыбыт коллективизация судаарыстыба сири баһылыырын, тыа хаһаайыстыбатын хонтуруолга ылыыны хааччыйбыттара, куоракка үлэһит илиини элбэппиттэрэ.

Төрөөбүттэр

• Слепцов Петр Алексеевич филологическай наука доктора, профессор

• Тохсунньу 1 — Марина Петрова - Тойуктаах Марыына — тойуксут, саха болкулуорун тарҕатааччы, Саха тыйаатырын артыыһа, Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ.
• Тохсунньу 3 — Никифор Неустроев — филология билимин хандьыдаата, Саха АССР Үтүөлээх учуутала.
• Тохсунньу 7 — Гурий Турантаев — тыыл уонна улэ бэтэрээнэ, норуот мэдиссиинэтин маҕыыстыра, Уус-Алдан улууһун (2001) уонна Бээрийэ нэҺиэлиэгин Ытык олохтооҕо.

• Олунньу 11 — Луковцев Валентин Степанович, профессор, философия дуоктара.
• Олунньу 13 — Алексей Шадрин — 1997—2002 сылларга Чурапчы улууһун баһылыга, Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Чурапчы улууһун ытык киһитэ.

• Кулун тутар 3 — Федоров Михаил Дмитриевич (Ырыа Миисэ) — Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ
• Кулун тутар 6 — Иванов Иван Герасимович (Уйбаан Нуолур) (06.03.1929—19.01.1999) — поэт, суруйааччы, учуутал.
• Кулун тутар 10 — Апросимов Дмитрий Нестерович (10.03.1929—29.01.1983) — биллиилээх эбэҥки поэта, худуоһунньук.
• Кулун тутар 10 — Бойлохов Николай Иванович (10.03.1929—11.06.1988) — саха биллиилээх мелодиһа.
• Кулун тутар 30 — Петров Николай Егорович — филология билимин кандидата, профессор,
• Муус устар 13 — Новгородова Екатерина Иннокентьевна — Социалистическай Үлэ Геройа.
• Муус устар 29 — Уржумцев Юрий Степанович (1929 - 2002), Арассыыйа НА чилиэнэ-корреспондена, 1997 - 2002 сылларга Саха сиринээҕи Наука киинин Президиумун бэрэссэдээтэлэ.
• Бэс ыйын 14 — Сосин Анатолий Алексеевич - историческай билим кандидата,
• От ыйын 5 — А. Ф. Абрамов төрөөбүт, СӨ наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ, наука уонна техника эйгэтигэр СӨ Илин бириэмийэтин лауреаата, биология дуоктара, профессор.
• Балаҕан ыйын 27 — Соломонов Никита Гаврилович — саха учуонайа, биология билимнэрин доктора, профессор.
• Алтынньы 7 — Денисов Герман Васильевич, тыа хаһаайыстыба наукатын кандидата, биология доктора
• Сэтинньи 8 — Дмитрий Кустуров — саха аатырбыт суруналыыһа, тылбаасчыт, ССРС бэчээтин туйгуна, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Томпо уонна Таатта улуустарын Ытык киһилэрэ.

• Ахсынньы 1 — Лукин Михаил Васильевич (01.12.1929—21.08.1966) — саха живописеһа,
• Ахсынньы 2 — Потапов Федот Федотович (1929 - 1995), драматург, режиссер, РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх артыыһа.
• Ахсынньы 18 — Григорьева Татьяна Петровна - Илиҥҥи культураны уонна философияны чинчийээччи, философия наука-тын доктора, профессор.
• Ахсынньы 20 — Иннокентий Рожин — 1969—2002 сылларга Үөһээ Дьааҥы орто оскуолатын дириэктэрэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин (2000) уонна Үөһээ Дьааҥы улууһун ытык киһитэ.

Өлбүттэр

• От ыйын 21 — Неустроев Николай Денисович, Саха литературатын төрүттэспиттэртэн биирдэстэрэ.
• Атырдьах ыйын 31 — Мегежекскай (Ксенофонтов) Михаил Васильевич (1898 — 1929), Саха сиригэр сэбиэт былааһын төрүттэччилэртэн биирдэстэрэ.
• Сэтинньи 17 — Герман Холлерит — Америка инженерэ, бастакы электромеханика ааҕар массыынатын айааччы (табулятор), IBM фиирмэ иннинээҕи фиирмэни төрүттээбит киһи.