1943 сыл

1943 сыл.

Түбэлтэлэр

Тохсунньу

• Тохсунньу 2 — Кавказка ньиэмэстэр чугуйуулара саҕаламмыт.
• Тохсунньу 6 — Кыһыл Аармыйа форматыгар погуон баар буолбут. Ол иннинэ эписиэрдэр уонна сержааннар сыбаанньаларын саҕаларын муннугар тигиллэр пэтилииссэҕэ бэлиэтиир этилэр.
• Тохсунньу 12 — «Искра» диэн ааттаах байыаннай эпэрээһийэ саҕаламмыт, ол түмүгэр Ленинград блокадата көҥү көтүллүбүтэ.
• Тохсунньу 14 — Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр АХШ бэрэсидьиэнэ Франклин Д. Рузвельт уонна Улуу Британия премьер-миниистирэ Уинстон Черчилль Касабланкатааҕы конференцияны саҕалаабыттар. Конференцияҕа икки кыттыгастыы дойду баһылыктара уонна Штаб салайааччыларын холбоһуктаах кэмитиэтэ сэрии стратегиятын ырыппыттар.
• Тохсунньу 15 — Аан дойду иккис сэриитэ: Сэбиэскэй аармыйа Воронеж анныгар утары кимэн киириитин саҕалаабыт.
• Тохсунньу 15 — АХШ-ка Пентагон диэн ааттаммыт Оборуона министиэристибэтин штаб-кыбартыырата аһыллыбыт.
• Тохсунньу 16 — ССРС Үрдүкү Сэбиэтин бөрөсүүдьүмүн ыйааҕынан авиация маршала, артиллерия маршала уонна бронетнаковай сэриилэр маршаллара диэн сыбаанньалар олохтоммуттар.
• Тохсунньу 18 — Ленинград блокадата көҥү көтүллүбүт. Ол эрэн блокада өссө биир сылынан биирдэ толору көтүрүллүбүтэ.
  • Варшава геттотугар өрө туруу: Дьэбириэйдэр бастакы өрө туруулара буолбут.
• Тохсунньу 22 — Аан дойду иккис сэриитэ: Австралия уонна АХШ сэриилэрэ дьоппуон аармыйатын уонна флотун Буна-Гона (Папуа Саҥа Гвинея) аттынааҕы кыргыһыыга кыайбыттар.
• Тохсунньу 25 — Воронеж куорат ньиэмэстэртэн босхоломмут.
• Тохсунньу 30 — Сталинградка ньиэмэс 6-с аармыйата капитуляциялаабыт.
• Тохсунньу 31 — Сталинградтааҕы кыргыһыыга ньиэмэс фельдмаршала Фридрих Паулюс бэриммит.

Олунньу

• Олунньу 2 — Аан дойду иккис сэриитэ: Сталинград кыргыһыыта түмүктэммит, ньиэмэс бүтэһик чаастара бэриммиттэр.
• Олунньу 5
  • Гаагаҕа Голландия икки антифашиһа Хендрик Сейффардт диэн коллаборационист генералы өлөрбүттэр.
  • "Олох суола" диэн ааттаммыт Ладога мууһунан барар суол Ленинграды дойдуну кытта ситимнээбит.

• Олунньу 9 — Аан дойду иккис сэриитэ: Япония Гуадалканаалтан хаалбыт сэриилэрин таһаарбытын кэннэ сойуустаахтар бу арыыны куттала суох сиринэн биллэрбиттэр. Гуадалканал иһин кыргыһыы түмүктэммит.
• Олунньу 11 — Иосиф Сталин Сэбиэскэй Сойууска аатам буомбатын оҥоруутун саҕалыыр туһунан быһаарыыга илии баттаабыт.
• Олунньу 16 — Харьков куорат ниэмэс сэриилэриттэн босхоломмут. Ол эрэн кулун тутарга ниэмэстэр утары кимэн киирэн Харьковы төттөрү ылбыттара.

Кулун тутар

• Кулун тутар 5 — Дьокуускайтан Өлүөхүмэҕэ көтөн испит ЛИ-2 (Дуглас) байыаннай тырааныспар сөмүлүөтэ Горнай сиригэр саахалламмыт. 24 саастаах пассажир Николай Терешкин тыыннаах хаалбыт дьону быыһаабыта. Ол саҕана Лиэнискэй хомсомуолун сэкирэтээринэн саҥа талыллан, үлэлиир сиригэр баран испитэ, кэлин сэрии кэнниттэн Дьокуускайы салайа, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талылла сылдьыбыта. Бу саахалга олоҕуран Амма Аччыгыйа "Алдьархай" диэн сэһэнин суруйбута.
• Кулун тутар 15 — олунньу 17 күнүттэн Гжатскай анныгар буолбут кыргыһыыларга кыттыбыт Ньурба учуутала Александр Чусовской ыараханык бааһырбыт. Үтүөрэн баран сулууспатын салҕаабыта. Кэлин Саха АССР үөрэҕириитин миниистирин солбуйааччыта (1954—1962) буола сылдьыбыта, Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала (1953) ытык ааты ылбыта, 90 сааһыгар диэри олорбута.
• Кулун тутар 21 — Вермахт эппиһиэрэ Рудольф фон Герсдорф Адольф Гитлеры өлөрө сатаабыта сатамматах.
• Кулун тутар 22 — Фашистар 118-с шуцманшафт-батальоннара Белорусияҕа Хатынь дэриэбинэ олохтоохторун тыыннаахтыы уоттаан өлөрбүттэр.
• Кулун тутар 23 — биэс уолун сэриигэ сүтэрбит Малгиннар бэһис уоллара, зоотехник үөрэхтээх лейтенант Спиридон Малгин ыараханнык бааһыран Ленинград куоракка госпитальга сытан быстыбыт.

Муус устар

• Муус устар 13 — Берлин араадьыйата Смоленскай анныгар Катынь ойууругар ытыллыбыт Польша эпиһиэрдэрин сэмнэхтэрин булбуттарын туһунан биллэрбит. НКВД уорганнара 1940 сыл сааһыгар ытыалаабыттарын тоһоҕолоон бэлиэтээбиттэр. Сэбиэскэй Сойуус бу дьайыыны билиммэтэҕэ, кэлин Арассыыйа бырабыыталыстыбата маны бигэргэтэр архыыптары аан дойду болҕомтотугар таһаарбыта. Онтон биллибитинэн 1939 сыллаахха билиэн түбэспит Польша гражданнарыттан "лааҕыры босхолуур эпэрээһийэ иһинэн" 21 857 киһи ытыллыбыт, ол дьонтон 4 421 киһитэ — Катынь ойууругар.
• Муус устар 19 — ССРС-ка СМЕРШ (нууччалыы "Смерть шпионам" диэн тыллары кылгатыы) олохтоммут. Биир ааттаах үс туһунан тэрилтэ баара: оборона наркомаатын, флот уонна ис дьыала наркомаатын истэригэр. Бу тэрилтэлэр фронт аттыгар диверсааннары, үспүйүөннэри, таҥнарыахсыттары буларынан дьарыктаналлара, билиэнтэн босхоломмуттары чинчийэллэрэ. Байыаннай кэм сокуонунан суута суох ытар бырааптаахтара.
• Муус устар 26 — Уппсала куоракка Швеция национал-социалистарын кэнгириэстэрин кэмигэр тыһыынчаттан тахса антифашист кинилэри утаран эйэлээх бырачыаска тахсыбытын полиция ыспыт.
• Муус устар 29 — Нуучча Босхолуур Аармыйата төрүттэммит (нууччалыы кылгатан РОА).

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 11 — Аан дойду иккис сэриитэ: АХШ сэриилэрэ дьоппуоннары үүрэр соруктаах Атту арыыга (Алеут арыылара) түспүттэр.
• Ыам ыйын 16 — Варшаватааҕы геттоҕа өрө туруу кырыктаахтык хам баттаммыт.
• Ыам ыйын 17 — АХШ Үрдүкү суута дьоппуон төрүттээх гражданнар куоластыыр бырааптарын быһыыны сокуону кэһии диэбит.

• Ыам ыйын 21 — Аляскаттан фроҥҥа перегон кэмигэр Томпо улууһугар Сартаҥ өрүс уонна Хучигир үрэх таһыгар хайаҕа (Үөһээ Дьааҥы сиһэ, 1800—2000 м.) А-20-Ж «Бостон» орто бомбардировщик саахалламмыт. Маршрута: Сэйимчээн-Дьокуускай (1200 км). Сөмүлүөт кырадаһыннара уонна өлүктэр 1980 с. сааһыгар эрэ көстүбүттэрэ. Штурман кэлин Тополинай бөһүөлэккэ көмүллүбүтэ. Саахаланныы төрүөтэ: салгыннара тиийбэккэ сөмүлүөт тыраассаттан туора тахсыбыт уонна хайаҕа сааллыбыт. 2005 с. атырдьах ыйыгар «Вечная память» диэн Саха сирин көрдүүр экспедицията хайа тэллэҕэр өйдөбүнньүк туруорбута.
• Ыам ыйын 22 — Иосиф Сталин Коминтерны ыспыт.
• Ыам ыйын 24 — ыам ыйын 24—27 күннэригэр буолбут обкуом тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах пленумугар Илья Винокуров салалта алҕастарыттан Саха сиригэр хоргуйуу буолбутун туһунан хорсуннук тыл эппитэ. Онтон от ыйыгар кинини совнарком бэрэстээтэлинэн анаабыттара, өрөспүүбүлүкэни салайан олорбут Ион Степаненконы үлэтиттэн уһулбуттара.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 3 — Зут-дьалхаан: Лос-Анжелеска үрүҥ тириилээх байыаннай моряктар олохтоох мексиканецтарга саба түспүттэр. Полиция моряктар диэкки буолбут. Ол саҕана олохтоох мексиканецтар үгэс буолбут киэҥ-куоҥ, уһун таҥаһы кэтэллэрэ (ону атыттар зут-көстүүм диэн ааттыыллара, "сэрии кырыымчык кэмигэр ордугу-хоһу кэтэллэр" диэн сөбүлээбэттэрэ). Бастаан 11 моряк икки киһини, онтон 200 тахса моряк анаан-минээн мексиканецтар олорор оруйуоннарыгар тиийэн, оннук таҥастаах дьону күүстэринэн сыгынньахтаабыттара, таҥастарын умаппыттара, үрдүгэр ииктэбиттэрэ, дьону бэйэлэрин үлтү кырбаабыттара. Бу "рейдэни" бэчээт өйөөбүтэ, уулусса күлүгээннэрин, ыччат баандаларын уодьуганнааһын курдук көрбүтэ, онон "зут-дьалхаан" уонтан тахса АХШ куоратыгар тарҕаммыта, 500-чэ мексиканец хаайыыга быраҕыллыбыта, ол эрээри биир да моряк тутуллубатаҕа. Бу дьалхаан АХШ-ка раасанан утары турууну сытыырхаппыта. 80 сыл буолан баран, 2023 сыллаахха Лос-Анжелес уокурук салалтата буруйун билиммитэ, олохтоох мексиканецтартан алы буоларга көрдөспүтэ.
• Бэс ыйын 22 — Николай Илларионов фронтан дьонугар суруйбут суругар сулууспалаабытым 1 сыл буолла диэбит. Бу Хайахсыт нэһилиэгиттэн төрүттээх киһи өссө 6 бииргэ төрөөбүтэ сэриигэ сылдьыбыта. Бэйэтэ төннүбэтэҕэ. Төрөппүттэрэ (уонна 11 бииргэ төрөөбүт оҕоттон кыралара буолуо) Чурапчы холкуостарын күүһүнэн хоту көһөрүллүүтүгэр түбэспиттэрэ.
• Бэс ыйын 26 — Снайпер Алексей Миронов хамандыыра кинини Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатыгар түһэрбит. Бу кэмҥэ аатырбыт снайпер 123 өстөөҕү суруммут этэ, ону таһынан 13 бэргэн ытааччыны бэлэмнээн таһаарбыт. Ол эрээри аармыйа байыаннай сүбэтэ «Аҕа дойду сэриитин I ст. уордьанынан наҕараадалыырга» диэн түмүктээбит. Дьоруой аата Алексей Мироновка 1990 сыллаахха эрэ иҥэриллибитэ.

От ыйа

• От ыйын 4 — Аан дойду иккис сэриитэ: Прохоровка дэриэбинэҕэ Курскай кыргыһыыта саҕаламмыт, устуоруйаҕа саамай улахан кыргыһыы уонна тааҥкалар саамай улахан кыргыһыылара .

• От ыйын 9 — Аан дойду иккис сэриитэ: Союзниктар Сицилияҕа кимэн киирбиттэр. Бу түмүгэр сорох устуоруктар сынабылларынан Италияҕа Муссолини былаастан туоратыллыбыт, онтон Гитлер Курскай кыргыһыыттан тахсарга күһэллибит.
• От ыйын 12 — Курскай тоҕойугар Прохоровка диэн тимир суол станциятын аттыгар бөдөҥ кыргыһыы буолбут. Аан дойдуга биир саамай элбэх тааҥка кыттыылаах сэбиэскэй уонна ньиэмэс сэриилэрин утарыта турсуулара.
• От ыйын 19 — союзниктар Рим куораты аан бастаан буомбалаабыттар, Тибр үрдүгэр турар оробуочай квартааллар урусхалламмыттар, 1,5 тыһ. киһи өлбүт.

Алтынньы

• Алтынньы 1 — Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Фёдор Попов Глушец диэн дэриэбинэ аттыгар өстөөх уотун аннынан биир бастакыннан Днепр өрүһү туораан тахсыбыт. Өстөөх траншеяларыгар бастакынан ыстанан тиийэн илиинэн охсуһуу кэмигэр пулеметтарын былдьаабыт. Бу охсуһууга 23 ньиэмэс саллаатын уонна эпиһиэрин охторбут. Салгыы уонунан ааҕыллар өстөөхтөр хос атаакаларын төттөрү охсубут. Уотунан өйөөн бэйэтин подразделениета өрүһү туоруурун хааччыйбыт.
• Алтынньы 13 — Аан дойду иккис сэриитэ: маршал Пьетро Бадольо Италия Германияҕа сэриини биллэрбитин туһунан эппит.
• Алтынньы 14
  • Запорожье куорат ньиэмэстэртэн босхоломмут.
  • Собибор концлааҕырга өрө туруу буолбут, хаайыылаахтар харабыллары өлөртөөн баран күрээбиттэр — бу Үһүс рейх лааҕырдарыгар соҕотох ситиһиилээх өрө туруу этэ.
• Алтынньы 19 — АХШ-га Рутгерс университетыгар сэллиги (туберкулез) уонна чумааны кыайар антибиотик — стрептомицин — араарыллан ыллыллыбыт.
• Алтынньы 21 — Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр дьоппуоннар бас билэр сирдэригэр Сингапурга Көҥүл Ииндийэ быстах кэмнээх бырабыыталыстыбата тэриллибит. Сотору кэминэн онно Ииндийэ Национальнай Аармыйата тэриллибитэ. Дьоппуон импиэрийэтэ Ииндийэни сэриилээн ылбатаҕа эрээри Ииндийэ Национальнай Аармыйатын саллааттара норуот дьоруойдара буолан Ииндийэ Улуу Британияттан босхолоноругар төһүү күүс буолбуттара.

Сэтинньи

• Сэтинньи 6 — Генерал Николай Ватутин салайааччылаах 1-кы Украинскай фронт Украина киин куоратын Киеви ниэмэстэртэн босхолообут.
• Сэтинньи 8 — ССРС үрдүкү байыаннай уордьана «Кыайыы» уонна эмиэ байыаннай «Албан Аат» уордьана олохтоммуттар.
• Сэтинньи 13 — Киевтэээҕи кимэн киирии түмүктэммит.
• Сэтинньи 22 — Аан дойду иккис сэриитэ: Каир кэмпириэнсийэтэ: АХШ бэрэсидьиэнэ Франклин Д. Рузвельт, Британия премьер-миниистирэ Уинстон Черчилль уонна Кытай премьер-миниистирэ Чан Кайши Эгиипэккэ көрсөн Японияны кыайыы суолларын ырытыспыттар.

• Сэтинньи 28 — Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр Сталинградтааҕы кыргыһыы түмүгэ биллибитин кэннэ Тегераннааҕы конференция саҕаламмыт. ССРС басхана Иосиф Сталин, АХШ бэрэсидьиэнэ Франклин Делано Рузвельт уонна Улуу Британия премьер-миниистирэ Уинстон Черчилль Ираан киин куоратыгар Тегераҥҥа бастакытын көрсүбүттэр уонна сэрии стратегиятын туһунан сүбэлэспиттэр.

Ахсынньы

• Ахсынньы 1 — Дьокуускайга өстүөкүлэ собуота үлэтин саҕалаабыт. Собуот олохтоох матырыйаалтан графиннары, ыстакааннары, чэриниилэ иһиттэрин, лиитэрлээх кырыыҥкалары таһаарара. Кэлин аналлаах оһох тутуллубутн кэннэ түннүк тааһын оҥорор буолбута. Собуот 50-с сыллар ортолоругар сабыллыбыта.
• Ахсынньы 4 — Аан дойду иккис сэриитэ: Югославияҕа утарылаһыы баһылыга маршал Иосип Броз Тито быстах кэм бырабыыталыстыбатын тэрийэр туһунан биллэрбит.
• Ахсынньы 17 — АХШ-ка кытайдар олохсуйа кэлиилэрин бобуу көтүрүллүбүт.

• Ахсынньы 26 — Баренц байҕалыгар Нордкап тумул арыы аттыгар ньиэмэс линейнай крейсерэ «Шарнхорст» тимирдиллибит.
• Ахсынньы 28 — ССРС Үрдүкү Сэбиэтин бөрөсүүдьүмүн Калмык АССР-ы суох гыныы туһунан ыйааҕынан НКВД сэриилэрэ калмыыктары Сибииргэ уонна Уһук Илин оройоуннарыгар көһөрүүлэрэ саҕаламмыт. Күүс өттүнэн 91919 калмыыгы депортациялаабыттар.

Төрөөбүттэр

• Потапова Мария Петровна - Таас Кыыһа
• Тохсунньу 12 — Васильев Эдуард Иосифович — саха худуоһунньуга.
• Олунньу 3 — Ильина Анегина Егоровна - ырыаһыт (меццо-сопрано), РСФСР норуодунай артыыската.
• Олунньу 14 — суруйааччы, экэниэмикэ билимин дуоктара Василий Дарбасов-Дабаччыма төрөөбүт.

• Олунньу 18 — Николаева Мария Егоровна — П. А. Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырын артыыһа, тыйаатыр уонна киинэ артыыһа.

• Кулун тутар 2 — Кэбээйи улууһун Кэбээйи нэһилиэгэр Анатолий Нелунов — саха сомоҕо домоҕун чинчийэр учуонай, лексиколог, лексикограф, тыл үөрэҕин билимин хандьыдаата, С.А. Новгородов аатынан Бириэмийэ лауреата, РНА СС үтүөлээх бэтэрээнэ, Таатта улууһун ытык киһитэ.
• Кулун тутар 15 — Афанасий Павлов — устуоруйа билимин хандьыдаата, өрөспүүбүлүкэтээҕи «Билии» уопсастыба тутаах лектора.

• От ыйын 1 — Семенов Михаил Егорович — П. А. Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырын артыыһа, тыйаатыр уонна киинэ артыыһа.

• От ыйын 18 — Петр Максимов — бөлүһүөпүйэ билимин хандьыдаата,

• Балаҕан ыйын 4 — Капитонов Исай Ефимович, саха худуоһунньуга.
• Сэтинньи 2 — Хотугу Кавказка олорор карачаайдар депортациялара саҕаламмыт. 3 күн иһигэр 68 тыһыынча киһи хомуллан Орто Азияҕа 34 пуойас эшелонунан ыытыллыбыт. Көһүүгэ дьон 20% сутаан өлбүтэ биллэр. 1956 сыллаахха депортацияламмыт омуктар босхоломмуттара, төттөрү дойдуларыгар көһүүлэрэ саҕаламмыта.
• Сэтинньи 22 — Степанов Тимофей Андреевич, саха норуодунай худуоһунньуга.

Өлбүттэр

• Говоров, Дмитрий Михайлович (1848—1943), олоҥхоһут, норуот ырыаһыта.
• Тохсунньу 7 — Никола Тесла — электротехника уонна радиотехника эйгэтигэр айааччы.

• Олунньу 14 — Давид Гильберт — биллиилээх ниэмэс математига.
• Олунньу 27 — Александр Матросов (1924 төр.), стрелковай полка рядовойа, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа.

• Кулун тутар 20 — Константин Попов — Дьокуускайдааҕы биэнньэр дыбарыаһын дириэктэрэ, архыбыыс, абыйаассыйаҕа сулууспалыы сылдьан Аҕа дойду Улуу сэриитигэр өлбүтэ.

• Ыам ыйын 12 — Төлөйтөн төрүттээх байыаннай топограф Петр Захаров бааһыран госпитальга өлбүт. Кэргэнигэр нууччалыы суруйбут суругар цензура сахалыы сурукпун аһарбат быһыылаах, ирдэһэн бул диэбит.

• От ыйын 13 — Арбита — саха биллиилээх бэйиэтэ, тылбаасчыта.

• Балаҕан ыйын 23 — Краснояров Клавдий Карпович (1907—1943), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа (1944).
• Алтынньы 13 — Попов Фёдор Кузьмич (1921—1943), сахалартан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа (1944), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа.
• Алтынньы 25 — Васильев Степан Васильевич (1896—1943), политик, ил диэйэтэлэ.
• Сэтинньи 18 — Лонгинов Владимир Дионисьевич (1919—1943) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа (1943).
• Ахсынньы 4 — Емельян Ярославскай — революционер, Хомуньуус баартыйа диэйэтэлэ, ССРС-ка итэҕэли утары хамсааһын салайааччыта. «Союз воинствующих безбожников» бэрэстээтэлэ. Кини 1913 с. бэс ыйын 14 (27) күнүттэн 1917 сыл ыам ыйыгар дылы Дьокуускайга көскө олорбута.