1993

1993 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 1 — Чехословакия икки аҥы арахсан Чехия уонна Словакия Өрөспүүбүлүкэлэрэ тэриллибиттэр.
• Тохсунньу 1 — Дьокуускайга "Якутск Вечерний" хаһыат тахсан саҕалаабыт.
• Тохсунньу 3 — Москубаҕа Арассыыйа уонна АХШ ыккардыларыгар Стратегическэй кимэн киирэр сэбилэниини аччатар туһунан дуогабар түһэрсиллибит.
• Тохсунньу 11 — Арассыыйа Бырабыыталыстыбата 22 нүөмэрдээх дьаһалынан «Хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар олорор сирдэрин испииһэгин» бигэргэппит. Бу испииһэккэ кэлин икки уларытыы 1993 с. алтынньы 7 уонна 2000 с. тохсунньу 23 күннэригэр киллэриллибиттэрэ.
• Тохсунньу 18 — Мартин Лютер Кинг-балыс күнэ аан бастаан АХШ бары 50 штааттарыгар бэлиэтэммит.
• Тохсунньу 19 — ПНО «Якуталмаз» баайын-дуолун уонна сирдэрин, сир анныгар баар баайдары арендалааһын туһунан дуогабарга илии баттаммыт. 10-тан тахса сыл тухары бу аренда төлөбүрэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин бүддьүөтүн улахан аҥаарын хааччыйар этэ.

Кулун тутар

• Кулун тутар 8 — Бивис уонна Баттхед диэн ойуулук дьоруойдара MTV-га аан бастаан тахсыбыттар.
• Кулун тутар 11 — Грузия түмэнэ гражданствону грузин тылын билииттэн тутулуга суох биэрэр туһунан сокуон ылыммыт.

• Кулун тутар 25 — Борис Ельцин "Былаас кириисиһин тохтотуохха диэри ситэриилээх былаас уорганнарын үлэтин туһунан" диэн 379№ ыйаах таһаарбыт. Бу ыйаах бэрэсидьиэн Арассыыйа Үрдүкү Сэбиэтин кытта утарыта турсуутун түмүгэ этэ.
• Кулун тутар 27 — Цзян Цзэминь Кытай салайааччыта буолбут.

Муус устар

• Муус устар 17 — Петербург Бэһис каналыгар "Городок" биэрии аан бастаан тахсыбыта.
• Муус устар 25 — Арассыыйаҕа референдум буолбут. Олохтоохтор улахан аҥаардара бэрэсидьиэн Б. Ельцин бэлиитикэтин өйөөбүт (58,7 %), ол эрээри кини Үрдүкү Сэбиэти ыһар этиитин утарбыт.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 3 — ХНТ Аан дойдуга бэчээт көҥүлүн күнүн аан бастаан бэлиэтээбит.
• Ыам ыйын 5 — Кыргыстаан саҥа Конституция ылыммыт. Тутулуга суох дойду буолуоҕуттан бастакы.
• Ыам ыйын 10 — Кыргыстаан бэйэтэ туспа харчыламмыт.
• Ыам ыйын 14
  • Литва, Словения уонна Эстония Европа Сэбиэтин чилиэннэрэ буолбуттар.
  • Тутулуга суох судаарыстыбалар холбоһуктара (Содружество Независимых Государств, СНГ) диэн экэниэмикэ сойууһа үөскээбит.

• Ыам ыйын 19 күнүгэр СӨ Үрдүкү Сэбиэтин XVIII сиэссийэтэ тыллар тустарынан сокуону олоххо киллэрэргэ анаммыт судаарыстыба бырагырааматын ырытан оҥорорго көрүк (концепция) ылыммыта.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 6 — Монголияҕа бастакы бэрэсидьиэн быыбара буолбут. Пунсалмаагийн Очирбат кыайбыт.

• Бэс ыйын 19 — Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Борис Ельцин Таатта ыһыаҕар сылдьыбыт.
• Бэс ыйын 30 — Өрөспүүбүлүкэҕэ алмаас хостооһунуттан эмсэҕэлиир улуустары өйүүр соруктаах "САПИ" үп корпорацията тэриллибит. Бу туһунан 481№ ыйааҕы СӨ бэрэсидьиэнэ таһаарбыт. "Арассыыйа-Саха алмаастара" тэрилтэ сыллааҕы атыытыттан 2% бу тэрилтэҕэ биэрэр буолбут.

Алтынньы

• Алтынньы 4 — Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Борис Ельцин Үрдүкү Сэбиэт үлэтин тохтотоору Москубаҕа тааҥкалардаах аармыйа киллэрбит уонна Үрүҥ Дьиэни штурмалаабыт. Икки нэдиэлэлээх былаас былдьаһыытыттан Борис Ельцин кыайыылаах тахсыбыт.
• Алтынньы 5 — Тоҕус ый кэриҥэ буолбут былаас кириисиһэ түмүктэнэн, "Известия" хаһыакка "42 киһи суруга" тахсыбыт. Бу сурукка култуура аатырбыт диэйэтэллэрэ "Үрүҥ дьиэҕэ" олорбут Арассыыйа түмэнин көмүскээччилэрин кытаанахтык дьарыйарга, өлөртүүргэ, утарылаһар баартыйалары сабарга модьуйбуттара. Бэрэсидьиэн Борис Ельцин сотору кэминэн Арассыыйаҕа оппозиционнай баартыйалары уонна хаһыаттары, кырдьык, боппута. Ол эрээри, аҕыйах нэдиэлэ буолан баран, аһара элбэх киһи маны сөбүлээбэтэҕин билэн, ыйааҕын бэйэтэ көтүрбүтэ.
• Алтынньы 7 — Арассыыйаҕа № 1 Пост Ленин мавзолейыттан Биллибэт Саллаат уҥуоҕар көһөрүллүбүт.
• Алтынньы 20 — СӨ бэрэсидьиэнин 596№ ыйааҕынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин биэнсийэҕэ сулууспатын департаамена тэриллибит.

Сэтинньи

• Сэтинньи 1 — Европа Сойууһун олохтуур Маастрихт дуогабара күүһүгэр киирбит. Европа Сойууһа биир өттүттэн судаарыстыбалар холбоһуктара буолар, биир өттүттэн бэйэтэ судаарыстыба буолар. Билигин Европа Сойууһугар 27 дойду киирэр, нэһилиэнньэтин ахсаана 453 мөлүйүөн киһи, экэниэмикэтин сабардамынан быһа холоон АХШ уонна Кытай тэҥнээхтэрэ.
• Сэтинньи 1 — Туркменистааҥҥа бэйэлэрин харчылара — манат — олоххо киирбит
• Сэтинньи 2 — Англикааннар сыаркаптарыгар дьахталлары аҕабыыт оҥорор туһунан быһаарыыны Британия түмэнэ бигэргэппит.
• Сэтинньи 3 — Арассыыйа премьер-миниистирэ Черномырдин «Беркакит — Томмот — Дьокуускай (Уҥа Өлүөнэ) тимир суолун тутуутугар ылыныллар миэрэлэр тустарынан» уураахха илии баттаабыт. Манна атын миэрэлэр истэригэр, холобур, таас чоҕу хостуур Саха сирин тэрилтэлэрэ бөлүүтэнэн(валюта) киллэрэр харчыларыттан 10 % суолу тутууга угуохтаахтарын туһунан этиллибит.
• Сэтинньи 3 — Бэрэсидьиэн Михаил Николаев Москубаҕа Швеция посолун Бернеры кытта көрсүбүт.
• Сэтинньи 18 — ЮАР-га саҥа конституция ылыныллан, хара тириилээхтэр бырааптара кэҥээбит, үрүҥ тириилээхтэр баһылаан олорбуттара тохтотуллубут.

Ахсынньы

• Ахсынньы 4—8 — Парижка, ЮНЕСКО штаб-квартиратыгар Былатыан Ойуунускай 100 сааһын бэлиэтээһин буолбут. Ол иһинэн М. Николаев уонна Саха сирин учуонайдара кыттыылаах билим кэмпириэнсийэтэ ыытыллыбыт, Саха сирин артыыстара икки тыһыынча олбохтоох саалаҕа кэнсиэр туруорбуттар, онно "Алмазы Якутии", "Ньургуһун" уонна "Кыталык" оҕо ансаамбыллара кыттыбыттар.
• Ахсынньы 12 — Бүттүүн норуот референдумун быһаарыытынан Арассыыйа Конституцията ылыллыбыт.
• Ахсынньы 12 — Ил Түмэн бастакы састаабыгар 56 дьокутаат талыллыбыт: Өрөспүүбүлүкэ палаататыгар — 35, Бэрэстэбиитэллэр Палааталарыгар — 21.
• Ахсынньы 24 — Башкортостааҥҥа Төрүт сокуон ылыллыбыт.

Өлбүттэр

• Мостахов Семен Егорович (1934—1993) — география билимнэрин кандидата, саха географиятын билимигэр биллэр-көстөр суолу хаалларбыт учуонай.
• Сергучев Лазарь Лазаревич (1928—1993) — Саха АССР үтүөлээх артыыһа.
• Спиридонов Матвей Яковлевич (1912—1993) — Социалистическай Үлэ Геройа, горняк.
• Олунньу 13 — Кульбертинов Иван Николаевич (1917—1993), Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, аатырбыт снайпер.
• Олунньу 24 — Овчинников Степан Степанович (1947—1993) — «Кыым» хаһыат Саха сирин арҕаа өттүгэр собкора.

• Муус устар 16 — Ньурба Малдьаҕарыттан төрүттээх Сафронов Михаил Григорьевич — ветеринария билимин дуоктара, профессор, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын чинчийэр институту өр сылларга салайбыт киһи (1960—1988).
• Ыам ыйын 4 — Кулантай (Протодьяконов Василий Андреевич), саха суруйааччыта.
• Ыам ыйын 24 — Соловьев Василий Сергеевич — Болот Боотур, саха норуодунай суруйааччыта.
• Ыам ыйын 31 — Кулаковскай Реас Алексеевич (1914—1993) — суруйааччы.

• Бэс ыйын 4 — Георгий Милляр (1903 с.т.), тыйаатыр уонна киинэ артыыһа, РСФСР норуот артыыһа. Аатырбыт режиссер Александр Роу 16 остуоруйа киинэтигэр Дьэгэ Баабаны уонна хас да омсолоох дьоруойу оонньообута. Аҕата Марсельтан төрүттээх француз этэ, ийэтин аҕата Иркутскайга көмүс хостуур бириискэлэрдээҕэ.

• Балаҕан ыйын 7 — Данилов Софрон Петрович (1922—1993), саха норуодунай суруйааччыта.

• Алтынньы 31 — Федерико Феллини — Италия киинэ оҥорооччута, режиссера. Феллини киинэлэрэ фантазияны уонна түүлү холбуур киинэлэр буолаллар.

• Сэтинньи 1 — Авксентий Мординов — сахаттан бастакы бөлүһүөк-учуонай; философия билимин дуоктара, профессор, Арассыыйа билимин үтүөлээх диэйэтэлэ.
• Сэтинньи 19 — Леонид Гайдай (1923 төр.), кинорежиссёр, ССРС норуодунай артыыһа.

• Ахсынньы 21 — Кола Бельды (1929 төр.), эстрада ырыаһыта.