1913

1913 сыл.

Туох буолбута

Күнэ-дьыла чопчулана илик эбэтэр биллибэт

• "Саха саҥата" сурунаалга Оонньуулаах Уйбаан "Сут ырыата" бэчээттэммит. 1910-14 сылларга Саха сиригэр улахан кураан буолбута.

Тохсунньу

• Тохсунньу 14 (урукку ааҕыынан тохсунньу 1 күнүгэр) — Дьокуускай уокуругун Боотуруус улууһа икки улууска хайытыллыбыт: Боотуруус уонна Таатта. Таатта улууһугар Алдан, Тыараһа, 2-с Дьохсоҕон, 1-кы Игидэй, 1-кы Дьохсоҕон, Уус-Амма, Дьүлэй, 1-кы Хайахсыт, 4-с Дьохсоҕон, 2-с Игидэй, 3-с Дьохсоҕон уонна Күнээйи, барыта 12 нэһилиэк киирбит. Ол эбэтэр саҥа улууска 4219 дууһа, 2113 үлэһит бэриллибит, эр киһитэ - 4434, дьахтара - 4313.

Олунньу

• Олунньу — Романов ыраахтааҕылар 300 сылларын туолалларын сибээстээн үөрүүлээх түбэлтэни бэлиэтии Санкт Петербургга Крафт И.И. салалталаах саха сирин делегацията тиийбит. Делегация сасстаабар киирбиттэр Сокольников П.Н., Слепцов Д.И. уонна Никифоров В.В.
• Олунньу — Өлүөнэттэн Сунтаарга диэри телеграф линията үлэҕэ киирбит.
• Олунньу 13 — 13-с Далай-лаама Тибиэт Манчжуурдар динаастияларыттан тутулуга суоҕун туһунан биллэрбит. Бу кэнниттэн Тибиэт 40-ча сыл тутулуга суох дойду быһыытынан олорбута.
• Олунньу 19 — Педро Ласкуран 45 эрэ мүнүүтэҕэ Миэксикэ бэрэсидьиэнэ буолбут. Бу аан дойду рекорда.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 30 — Лондоннааҕы сөбүлэҥҥэ илии баттаммыт, Балкаан бастакы сэриитэ түмүктэммит. Албания тутулуга суох дойду буолбут.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 14 — Дьокуускайга көскө Емельян Ярославскай (Миней Губельман) кэргэнинээн кэлбиттэр. 1917 сыллаахха Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн Дьокуускай дьокутааттарын салайбыта, сайын Москубаҕа көспүтэ. Кремль бастакы хамыһаара буолбута, Москуба байыаннай уокуругун хамаандалыы сылдьыбыта, кэлин ССРС-ка таҥараһыттары утары үлэни тэрийбитэ.

От ыйа

• От ыйын 10 — Калифорнияҕа баар "Өлүү Хочотугар" Сир ньууругар саамай үрдүк температура бэлиэтэммит — +56.7 °C. 2012 сыллаахха диэри саамай үрдүк температуранан Ливия кумах куйаарыгар бэлиэтэммит +58,2 °C ааҕыллара, ол эрээри бу кээмэйдээһини чопчута суох диэн быһаарбыттар.

• От ыйын 11 — Саха уобалаһын күбүрүнээтэринэн 1907 сыллаахтан олорбут Иван Крафт уурайан эрэринэн, Дьокуускай куорат дуумата киниэхэ бочуоттаах гражданин аатын иҥэрбит.

• От ыйын 22 — Саха уобалаһын күбүрүнээтэринэн олорбут Иван Крафт Дьокуускайтан Красноярскайга көһөн барбыт.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 13 — Пономарев Михаил А. Саха уобалаһын күбүрүнээтэринэн ананар. Бу дуоһунаска үс аҥаар эрэ ый үлэлиир. Кини кэнниттэн бу дуоһунаска Рудольф Витте уонна барон Тизенгуазен үлэлээбиттэрэ.

Алтынньы

• Алтынньы 1 — Дьокуускайга Громова А.И. удьуордааччыларынан үбүлэммит таас чоху көрдүүр экспедиция кэлбит. Бу экспедиция Сангаарга уонна Эдьигээҥҥэ таас чоҕу булбут.

• Алтынньы 31 — АХШ сирин-уотун байҕалтан байҕалга диэри туоруур бастакы шоссе, Линкольн шоссета, аһыллыбыт.

Ахсынньы

• Ахсынньы 1 — Ford Motor Company бастакы конвейеры үлэлэппит. Бу технология массыына оҥоруутугар өрөбөлүүссүйэ оҥорбута.
• Ахсынньы 21 — «New York World» ("Нью-Йорк Уорлд") хаһыакка бастакы аныгылыы кроссворд тахсыбыт, ааптара — Артур Уинн.
• Ахсынньы 23 — Федеральнай резервэ систиэмэтин туһунан сокуоҥҥа АХШ бэрэсидьиэнэ Вудро Вильсон илии баттаабыт. Мантан ыла АХШ дуоллара аан дойдуга эрэллээх харчы быһыытынан билиниллэн барбыта.

Төрөөбүттэр

• Томская Дария Андреевна, олоҥхоһут.
• Тохсунньу 20 — Парахин Ефим Данилович (20.01.1913—08.04.1997) Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1945)
• Тохсунньу 29 — Седалищев Никифор Кирикович - Дьүөгэ Ааныстыырап - саха суруйааччыта.
• Олунньу 24 — Петров Прокопий Устинович (24.02.1913—04.07.1964) — саха учуонайа, историк.

• Муус устар 15 — Үөһээ Бүлүү Балаҕаннааҕар саха аатырбыт хапсаҕайдьыта Бычырдаан.

• Ыам ыйын 15 сыллаахха Өлүөхүмэ улууһун Иккис Нөөрүктээйи нэһилиэгэр Саха сириттэн Александр Невскай уордьанын бастакы кавалера Алексей Филатов.

• Бэс ыйын 23 — Алан Тьюринг, Англия математига уонна көмпүүтэр ньыматыктарыгар учуонайа.

• Ыам ыйын 19 — Шемяков Николай Васильевич (19.05.1913—08.07.1967) — аҕыйах ахсааннаах эбэҥки норуотун чулуу уола, булчут-стахановец, 1939—1953 сс. Эдьигээн райисполкомун бэрэссэдээтэлэ.
• Атырдьах ыйын 9 — Шавкунов Георгий Иванович Сэбиэскэй Союз Геройа.
• Атырдьах ыйын 10 — Спиридонов Илья Константинович (10.08.1913—10.10.1975) — Социалистическай Үлэ Геройа
• Атырдьах ыйын 10 — Пак Дюнгер — Социалистическай Үлэ Геройа.
• Алтынньы 9 — Васильев Роман Гаврильевич, 1953 — 1956 сыллардаахха Саха АССР Совминын бэрэсэдээтэлэ.
• Сэтинньи 24 — Степан Стручков — Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Дьабыыл нэһилиэгэр бастакынан комбайны, локомотивы, электрическэй мотуордаах миэлиҥсэни үлэлэппит туруу улэһит, бастакы тракторист, электрик уонна рационализатор.
• Ахсынньы 29 — Иван Слепцов - Арбита (13.07.1943 өлб.) — XX үйэ бастакы аҥаарыгар олорон, айан-тутан ааспыт саха аатырбыт бэйиэтэ, тылбаасчыта.

Өлбүттэр

• Олунньу 22 — Фердинанд де Соссюр — Швейцария тыл үөрэхтээҕэ, Женева лингвистикаҕа оскуолатын саҕалааһыныгар семиология уонна структурнай лингвистика төрүттэрин укпут киһи. Фердинанд де Соссюру XX үйэтээҕи лингвистика "аҕатынан" ааттыыллар.
• Муус устар 15 — Казаан куоракка бэйиэт Габдуллаа Тукаай

• Ахсынньы 30 — Пономарев М.А., Якутскай уобалас губернатора.