1901

1901 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 1 — Британия Австралиятааҕы колониялара холбоһон Австралия Сомоҕолоһуута тэриллибит.
• Тохсунньу 1 — Билиҥҥитэ Орто Халыма улууһун II–с Хаҥалас нэһилиэгин Дүөнсэ учаастагар грамота оскуолата аһыллыбыт.
• Тохсунньу 10 — АХШ Техас штаатыгар Спиндлтоп диэн улахан ньиэптээх сир көстүбүт. Техаска ньиэп түрүлгэнэ саҕаламмыт.

Кулун тутар

• Кулун тутар 5 — Нуучча таҥаратын дьиэтэ суруйааччы Лев Толстойу таҥара дьиэтиттэн дьалты туруорбут (отлучение).
• Кулун тутар 5 — Арассыыйа II Дууматын бастакы мунньаҕа саҕаламмыт.
• Кулун тутар 9 — урукку истиилинэн олунньу 24 күнүгэр «Сыаркап биэдэмэстэригэр» Синод олунньу 21-22 күннэринээҕи Лев Толстойу Нуучча православнай сыаркабыттан атарахсытар быһаарыыта бэчээттэммит.
• Кулун тутар 21 — идэтийбит өрөбөлүүссүйэньиэр, Тифлискэ сэссийээл-дэмэкэрээттии түмсүү салайааччыта Виктор Курнатовскай 2,5 сылга хаайыллыбыт уонна 4 сылга Илин Сибииргэ көскө ыыттыллыбыт. Хаайыытын болдьоҕо бүтүүтэ 1903 сыллаахха сэтинньи ыйга Дьокуускай куоракка көскө ыытыллыбыт. Манна 1904 сыллаахха 56 сыылынайдар өрө турууларын — "Романовканы" — салайбыт.

Муус устар

• Муус устар 25 — сыллаахха Иркутскайтан Өлүөхүмэҕэ телеграф механиктара уонна чунуобунньуктар аттаммыттар, сыаллара-соруктара: Дьокуускайга дылы телеграф линиятын тардыы.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 9 — Австралияҕа дойду бастакы түмэнэ аһыллыбыт.

От ыйа

• От ыйын 23 — ньиэмэс бырааһа Роберт Кох бубоннаах чумааны кырыысалар тарҕаталлар диэн түөрүйэтин дьоҥҥо билиһиннэрбит.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 8 — Дьокуускайга телеграф үлэтин саҕалаабыт. Көмүс хостооччулар телеграф Саха сиригэр кэлиитигэр 75 тыһ. солкуобайы сиэртибэлээбиттэрэ биллэр. Саха сирин олохтоохторо станцияларга анаан дьиэ уонна босхо 26 тыһ. баҕана кэрдэн биэрэр эбээһинэс ылыммыттарын туһунан этиллэр. 1896 с. атырдьах ыйыгар телеграф линията Битиимҥэ кэлбит, 1900 с. Өлүөхүмэ куоратыгар. Онтон 1901 с. бу күн — Дьокуускайга.
• Атырдьах ыйын 30 — Англия айааччыта Хьюберт Сесил Бут (Hubert Cecil Booth) электрическэй пылесоһу патеннаабыт.

Балаҕан ыйа

• Балаҕан ыйын 14 — АХШ бэрэсидьиэнэ Уильям МакКинли өлбүт, балаҕан ыйын 6 күнүгэр анархист Леон Чолгош кинини бааһырдыбыта, бэрэсидьиэнинэн Теодор Рузвельт буолбут.

Сэтинньи

• Сэтинньи 14 — Австрия бырааһа Карл Ландштейнер бастакынан хааны үс бөлөххө араарбыт: 0(I), А(II) уонна В(III). Икки сылынан кини үөрэнээччилэрэ төрдүс бөлөҕү арыйбыттара: АВ(IV). Бу арыйыы түмүгэр хааны көһөрөн кутуу киэҥник туттуллар буолбута. Карл Ландштейнер хаан группаларын арыйбытын иһин 1930 сыллаахха Нобель бириэмийэтин ылбыта.

Ахсынньы

• Ахсынньы 10 — Швеция киин куоратыгар Стокгольмҥа бастакы Нобель бириэмийэлэрэ анаммыттар.

Төрөөбүттэр

• Олунньу 7 — Виктор Захаров — Эмэлдьээктээҕи сүлүүдэлээх сири арыйбыт киһи, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. Аҕа дойду сэриитин I ст. уордьанын, Кыһыл Сулус уордьанын кавалера, «Хорсунун иһин» мэтээл хаһаайына, Алдан улууһун ытык киһитэ (1967).

• Кулун тутар 17 — Литинскай Генрих Ильич, композитор, Саха АССР Норуот артыыһа,
• Кулун тутар 31 — Ядрихинскай Прокопий Прокопьевич - Бэдьээлэ (1901 - 1979), ырыаһыт уонна олоҥхоһут.

• Бэс ыйын 25 — Иван Атласов төрөөбүт, 1932 с. Дьааҥы баһыгар көмүс көрдүү сылдьан Орулҕан сиһин ойуулаабыт геолог, геология-минералогия билимин дуоктара.

• Атырдьах ыйын 4 — Луи Армстроҥ (Louis Daniel Armstrong) (1971 өлб.) — Америка дьаас (джаз) турбаһыта уонна ырыаhыта.

• Атырдьах ыйын 28 — Афанасьев-Токосов Даниил Прокопьевич, журналист, суруйааччы уонна литература критигэ.
• Балаҕан ыйа — Андреев Ананий Кононович, 1929 - 1931 сылДаниил Прокопьевичлардаахха Саха АССР Совнаркомын бэрэсэдээтэлэ.
• Балаҕан ыйын 16 — Вера Давыдова — саха дьахталларыттан бастакы суруйааччы, учуутал, эрин Петр Оросины Бодойбоҕо көскө ыыппыттарыгар барсыбыт, онно олохсуйан Бодойбо куоратын ытык киһитэ буолбут.

• Балаҕан ыйын 23 — Ананий Андреев — 1929—1931 сс. Саха АССР Совнаркомун бэрэстээтэлэ, Саха АССР Коммунальнай хаһаайыстыбатын уонна энергетикэтин бастакы наркома. Сахалартан бастакынан инженер-теплоэнергетик дипломун ылбыта, ол кэннэ Дьокуускайдааҕы электростанция дириэктэрэ буолбута.
• Балаҕан ыйын 29 — Энрико Ферми — бастакы атомнай реакторга үлэлээбит уонна квантовай физикаҕа улахан сайдыыны оҥорбут Италия физигэ. Нобель бириэмийэтин лауреата.

• Алтынньы 4 — Харитонов Лука Никифорович (1901 - 1972), филология доктора, профессор,

Өлбүттэр

• Тохсунньу 27 — Дьузеппе Верди — Италия композитора, Италия уопаратын оскуолатын тутаах киһитэ.