Ниэп

Ниэп (гректыы ναφθα, турецкайдыы neft, персийалыы нефт; аккад тылыгар баар напатум — умайыы, умайан күлүбүрээ) — умайар арыылаах убаҕас, араас углеводород холбоһуута буолар, кыһыллыҥы-кугас өҥнөөх, сорох ардыгар харатыҥы, сорох ардыгар араҕастыҥы от күөҕэ өҥнөөх уонна дьэҥкир да өҥнөөх, бэйэтэ анал сыттаах, хайа сөҥүү боруодаларыгар тарҕанар. Билиҥҥи кэмҥэ Аан Дойду биир ордук наадалаах сиртэн хостонор баайа буолар.

Нафтен углеводороду, циклопентан, циклогексан жана алардын гомологдору түзөт. Ошол казылып алынган жерлер петролиттер жалпы аталышы менен бириктирилет. Петролиты кирет карата дагы көп обширной тобу дегенди каустобиолитов — күйүүчү минералдар биогенного чыгарылган, алар төмөнкүлөрдү камтыйт, ошондой эле башка кендер отундун (чым көңдү, күрөң жана таш көмүр, антрацит, сланецтер).

Мунайдын кендеринин басымдуу бөлүгү чөкмө породаларга арналган. Нефть обнаруживается менен бирге газообразными углеводородами карата тереңдикте жылдын ондогон метрге чейин 5-6 км. Бирок, тереңдикте ашык 4,5—5 км басымдуулук кылат газ жана газоконденсатные кысыр аңыздар менен анча олуттуу эмес болсо сандагы өпкөнүн фракциялардын. Максималдуу саны залежей мунай жайгашат тереңдикте 1-3 км чакан тереңдикте жана табигый выходах карата земную бети нефть преобразуется нарын густую мальту, полутвердый асфальт жана башка билим берүү — мисалы, битуминозные кумдар жана битум.

Нефтини кайра иштетүү

Уматыгы эбэтэр арыыны ылар туһугар сыл аайы араас ньыманан үп- харчы көрүллэр.

Неби переработкалааһын бастакы процесстара химическэй уларыйыыны сэрэйбэттэр уонна фракцияҕа биирдиилээн араараллар. Аан бастаан нефть- газтан, ууну уонна механическай примесстартан хостооһуҥҥа бастакы технологическай процесс ыытыллар — бу процесс нефть бастакы сепарациятынан ааттанар.

Иккис процесстар соруктарынан мотуор уматыгын ахсаанын элбэтии, молекулеводородтар химическэй модификацияларын кытта сибээстээхтэр, быраабыла курдук, кинилэр формаларын ордук табыгастаахтык аһарарга табыгастаах буолууларын кытары сибээстээхтэр.

Бэйэлэрин хайысхаларынан, иккис процесстар бары үс көрүҥҥэ араарыахха сөп:

• Дириҥэтэр: каталитическай крекинг, термическай крекинг, ыйан- кэрдэн, бытааран коксалааһын, гидрокрекинг, битуму оҥорон таһаарыы уо. д. А.
• Тупсарар: рифминг, гидроочистка, изомеризация уо. Д. А.
• Атыттар: арыыны, МТБ- ны, алкилированиены, даматическай углеводородтары оҥорон таһаарыы процесстара уо. Д. А.

Нефть сыаната

Нефть сыаната атын да табаар сыанатыгар тэҥнээтэххэ, ирдэбил уонна этиилэр быһаарыллаллар. Этии киирдэҕинэ, сыана үрдүү илигинэ, ирдэбил этиигэ тэҥнэспэт кэмигэр диэри улаатар.

Нефтэн уратыта, ол эрээри, кылгас болдьохтоох кэмҥэ ирдэбил кыра: сыана үрдээһинэ кыра. Онон ньиэп этиитэ да намыһах охтуута сыана үрдээһинигэр тириэрдэр.

Орто Ботуобуйаҕа (5-10 сыл) уонна уһун болдьохтоох (уон сыл) ирдэбил, ол гынан баран, массыына ахсаанын элбэтии суотугар тохтоло суох улаатар. Хас да төгүл кэтээн көрүүнэн, аан дойду нефть сыаната доллары инфляцияны үрэйэр уонна бу АХШ — аан дойдуга саамай улахан туһанааччы буоларын кытта сибээстээх. Ол гынан баран, ити өттүттэн чуолкай төрүтү билбэппит. Эбиитин соторутааҕыта Кытай уонна Индия аан дойду бөдөҥ потребительстволарын ахсааннарыгар сыһыаннаан киирдэ.

ХХ үйэҕэ нефть хостонор баайдаах сирдэри баһылааһыны, неби хостооһуну кыччатар кыахтаахпыт. Ол эрээри, XXI үйэҕэ нефть баайдаах сирдэр бүтэн эрэллэр, онон нефть уонна кини этиитин кытта мөккүһүү, сыана үрдээһинэ — нефть кризиһэ буолара сабаҕаланар.

Ону таһынан нефть, нефть бородуукталарын сыанатыттан айылҕа гаһыгар эмиэ улахан тутулуктаах.

Нефть сыаната эмиэ аан дойду экономикатын политическай инструменнарыттан биирдэстэрэ буолар.