1905

1905 сыл.

Туох буолбута

Күнэ-дьыла чопчулана илик эбэтэр биллибэт

• Дьокуускайга Норуот мунньаҕын дьиэтигэр (Народное собрание) аатырбыт ырыаһыт Наара Суох (Охлопков П.А.) "Олохтоох сокуон оҥоһуллуо" (Да будет настоящий закон) диэн ырыаны аан бастаан киэҥ эйгэҕэ толорбут. Бу ырыа цензура уларыппыт барыйаана 1907 сыллаахха бэс ыйын 22 күнүгэр "Якутский край" сурунаалга бэчээттэнэн тахсыбыта.

Тохсунньу

• Тохсунньу 2
  • Арассыыйа-Дьоппуон сэриитин кэмигэр Порт-Артур гарнизона куораты дьоппуоннарга туран биэрбит.
  • Порт-Артур тас рейдэтигэр «Севастополь» броненосец тимирдиллибит.
• Тохсунньу 5 — Арассыыйа-Дьоппуон сэриитин кэмигэр Порт-Артур көмүскээһинэ түмүктэммит. Кириэппэһи комендант генерал Анатолий Стессель дьоппуоннарга биэрбит.
• Тохсунньу 22 (урукку истиилинэн тохсунньу 9 күнүгэр) — Санкт-Петербурга «Хааннаах баскыһыанньа» буолбут. Ыраахтааҕы уораҕайыгар петиция туттара хаамсан испит оробуочайдары саанан ытыалаан ыспыттар. Мантан сылтаан Арассыыйаҕа бастакы өрөбөлүүссүйэ саҕаламмыта.
• Тохсунньу 25 — Соҕуруу Африкаҕа аан дойду саамай улахан алмааһа 3106 караттаах «Куллинан» (эбэтэр «Африка сулуһа») булуллубут. Алмаас хайа барыылардаах буолан биир улахан бриллиант оҥорор кыаллыбатах, ол иһин кинини алдьатан хас даҕаны бриллиант оҥорбуттар.

Олунньу

• Олунньу 19 — Хотугу Кытайга Арассыыйа-Дьоппуон сэриитин саамай улахан кыргыһыыта — Мукден кыргыһыыта — саҕаламмыт.

Кулун тутар

• Кулун тутар 30 — Крит арыыга гириэктэр туурак баһылааһынын утары өрө турбуттар.

Муус устар

• Муус устар 16 — Арассыыйаҕа бастакы профсоюз тэриллибит — Бэчээт дьыалатын оробуочайдарын идэлээх сойууһа.

• Муус устар 25 — Лондоҥҥа РСДРП III сийиэһэ аһыллыбыт.
• Муус устар 30 — Арассыыйа ыраахтааҕыта Николай II итэҕэл көҥүлүн туһунан ыйаахха илии баттаабыт.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 26 — Арассыыйа саамай баай дьонуттан биирдэстэрэ, мэссэнээт Савва Морозов Канныга бэйэтигэр тиийинэн өлбүт.
• Ыам ыйын 27 — Нуучча-дьоппуон сэриитэ: Цусима кыргыһыыта саҕаламмыт. Бу сэрии тиһэх кыргыһыыта, нуучча флота урусхалламмыта.
• Ыам ыйын 28 — Цусима кыргыһыытыгар Дьоппуон флота Балтикаттан кэлбит Арассыыйа флотун үлтүрүппүт.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 27 — Арассыыйа-Дьоппуон сэриитин кэмигэр хотторуулаах Цусима кыргыһыытын кэнниттэн Хара байҕалга «Потёмкин» броненосец хамаандата өрө турбут. Бу өрө туруу Бастакы Нуучча өрөбөлүүссүйэтин биир чаҕылхай түгэнэ буолар.
• Бэс ыйын 30 — Альберт Эйнштейн "Хамсыыр эттиктэр электродинамикалара" диэн ыстатыйатыгар специальнай относительность түөрүйэтин төрүттэрин быһаарбыт.

От ыйа

• От ыйын 19 — Арассыыйа импиэрийэтигэр земство бэрэстэбиитэллэрин сийиэһигэр конституциялаах монархия иһинэн ыраахтааҕыны талыыны киллэрии сатамматаҕын туһунан этиллибит уонна Арассыыйа конституциятын суруйуу саҕаламмыт.

Алтынньы

• Алтынньы 7 — Бүтүн Арассыыйатааҕы бэлиитикэ стачката саҕаламмыт.
• Алтынньы 29 — Байкаалы эргийэр тимир суол үлэҕэ киирбит. Бу иннинэ Транссибиир магыстыраала Байкалга кэлэн быстар этэ, пуойастар күөлү паромунан туорууллара.
• Алтынньы 30 — Арассыыйа ыраахтааҕыта Николай II «Алтынньы 17 Манифеһыгар» илии баттаабыт. Арассыыйа омуктарыгар сүрүн гражданскай көҥүллэр бэриллибиттэрэ, дуума көҥүллэммитэ.

Сэтинньи

• Сэтинньи 3 — Финляндия автономията сөргүтүллүбүт.

Ахсынньы

• Ахсынньы 9 — Бастакы Арассыыйа өрөбөлүүссүйэтин саҕана Красноярскайга оробуочайдар уонна саллааттар дьокутааттарын сэбиэтэ Красноярскай өрөспүүбүлүкэтин биллэрбит. Ахсынньы 27 күнүгэр ыраахтааҕы сэриилэрэ куораты хонтуруолга ылбыттара, өрө турааччылары төгүрүйбүттэрэ, өссө аҕыс хонугунан бэриннэрбиттэрэ.
  • Франция сокуонунан сыаркабы судаарыстыбаттан араарбыт.
• Ахсынньы 11 — Киевкэ оробуочайдар өрө турбуттар. Шулявскай өрөспүүбүлүкэ үөскээбит.
• Ахсынньы 12
  • Новороссия өрөспүүбүлүкэтэ баар буолбут.
  • Харьковка Артём диэн хомуньуус салалтатынан сэбилэниилээх өрө туруу саҕаламмыт.
• Ахсынньы 25 — Новороссия өрөспүүбүлүкэтэ хам баттаммыт.

Төрөөбүттэр

• Тукайнов Илья Яковлевич (1905—1951) — норуот үөрэҕириитин уонна культура эйгэтигэр үрдүк таhаарыылаахтык үлэлээбит салайааччы, Саха АССР биллиилээх государственнай уонна общественнай деятелэ
• Тохсунньу 6 — Ефремов Степан Павлович - драматуур, Саха АССР искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ, САССР оскуолатын үтүолээх учуутала.
• Олунньу 2 — Черскэй Николай Васильевич (1905 - 1987), учуонай, нефть уонна гаас үөскээбит сирдэр механикатын чинчийээччи, 1964 - 1994 сыллардаахха ССРС НА Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи филиалын Президиумын бэрэссэдээтэлэ.
• Олунньу 6 — Степан Ефремов — драматург, Саха сиригэр Гражданскай сэрии кыттыылааҕа, Саха АССР искусствотын үтүөлээх деятелэ, Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала, Хаҥалас улууһун Ытык гражданина.
• Олунньу 27 — Aлексей Петров — геоботаник учуонай, Саха АССР үтүөлээх агронома.

• Ыам ыйын 24 — Михаил Шолохов (1984 өлб.), Нобель бириэмийэтин лауреата (1965).

• Бэс ыйын 6 — Масленников Георгий Иванович, 1943 - 1946 сыллардаахха ВКП(б) Саха обкомын бастакы сэкрэтээрэ.
• От ыйын 10 — сэбиэскэй суруйааччы Лев Кассиль
• От ыйын 15 — Муратов Владимир Алексеевич, 1940 – 1943 сыллардаахха Саха АССР Совнаркомын бэрэсэдээтэлэ.
• Сэтинньи 8 — Сэһэн Боло - Дмитрий Иванович Дьячковскай (1905-1948) - саха биллиилээх фольклору хомуйааччыта, кыраайы үөрэтээччитэ.
• Ахсынньы 17 — Симо Хэүхэ, аан дойду бастыҥ бэргэн ытааччыта.
• Ахсынньы 30 — Даниил Хармс, бэйиэт, суруйааччы уонна драматург (1942 өлб.).

Өлбүттэр

• Ыам ыйын 23 — Иван Каляев (1877 төр.) суутунан өлөрүллүбүт, Арассыыйа өрөбөлүссүйэниэрэ, эсер.