1925 сыл

1925 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 3 — РКП(б) Саха сиринээҕи обкомун бюрота "Саха омук" уопсастыба маассабай үлэ ыытар киэҥ организацияттан культуура-билим өттүгэр үлэлиир дьоҕус уопсастыбаҕа кубулутарга уурбут. Төрүөтэ диэн национальнай интеллигиэнсийэ культурнай-сырдатар үлэтин советизациялыырга сыалын-соругун "Саха омук" уопсастыба толорбут, онтон саҥа үөскээбит сэбиэскэй олоххо-дьаһахха маннык уопсастыба бэлиитикэ өттүттэн наадата суох эбит.
• Тохсунньу 21 — Япония Сэбиэскэй Сойууһу билиммит. Дьоппуон сэриилэрэ Хотугу Сахалинтан таһаарыллыбыттар.

Олунньу

• Олунньу 22 — Монголияҕа харчы реформатын ыытыы туһунан уураахха «төгрөг» (төгүрүк, тугрик) диэн ааттаах национальнай валюта киллэриллибит.

• Олунньу 23 — Кыыс сулуута көннөрү быраап (обычное право) института буоларын быһыытынан Саха сиринээҕи Толоруулаах киин кэмитиэт (ЯЦИК) "Саха АССР-га кыыс сулуутун (кийиит төлөбүрүн) бобор туһунан" уураах таһаарбыт.
• Олунньу 26 — РСФСР-га Коми-Пермяк уокуруга тэриллибит. Бу уокурук 2005 сыл ахсынньы 1 күнүгэр Пермь уобалаһыгар холбоммута, Пермь кыраайа үөскээбитэ.

Кулун тутар

• Кулун тутар 3 — РКП (б) уонна космомол Тааттатааҕы ячейкалара бэйэлэрин холбоһуктаах мунньахтарынан учуутал Василий Софроновы (1882-1928) Үлэ Дьоруойа оҥорорго уураах таһааран туруорсубуттар. Бу киһи суруйааччы Аалампа улахан убайа этэ, үлэтин 1904 с. Кириэс Халдьаайы оскуолатыттан саҕалаабыта. Кэлин Чычымах, Чөркөөх, Ытык Күөл оскуолаларыгар ситиһиилээхтик үлэлээбитэ.
• Кулун тутар 12 — Халымаҕа сэбиэскэй былааһы олохтообут кэлии этэрээт хамандыырын венгр Эрнст Светеһы Томтортон Дьокуускайга баран истэҕинэ Бүрүгээндэ үрэҕэр бастаанньыстар 65 киһилээх этэрээттэрэ тоһуурга түбэһиннэрэн өлөрбүттэр.
• Кулун тутар 14 — Семен Новгородов салайааччылаах сэбилэниилээх бөлөх соһуччу Булуҥу ылбыта. Уокурук 5 салайааччытын сууттаан, ол иһигэр Илья Винокуровы, ытарга уурбуттара. Ол эрэээри олохтоохтор туруорсууларынан хаайыллыбыт дьону барытын босхолуурга күһэллибиттэрэ. Босхоломмут дьон тута кистэлэҥ этэрээт тэринэн 14-с сууккаларыгар былаастарын төннөрбүттэрэ. Бастаанньаһыттар икки салайааччылара Михайлов уонна Слепцов ытыалаһыыга өлбүттэрэ, атыттарын ,эмиэ олохтоохтор туруорсууларынан,сааларын-сэптэрин былдьаан баран, дьиэлэригэр ыыппыттара. Бастаанньаһыттар сүрүн салайааччылара С. Т. Новгородов эмиэ ыытыллыбыта уонна дойдутугар Верхоянскайга тиийбитэ (онно өлбүтэ). Мантан сылтаан Винокуров уокурукка байыаннай этэрээт тэрийбитэ, бэйэтэ онно начааллынньыктаабыта. Ол этэрээтэ нөҥүө 1926 сыллаахха ,аны Храповицкай диэн ыраахтааҕы эппиһиэрин бөлөҕө саалаах-саадахтаах кэлбитин хаан тохтуута суох тохтоппута.

Муус устар

• Муус устар 7 — Саха АССР оҥорон таһаарар күүстэрин ССРС Билимнэрин Академията чинчийэрин туһунан РСФСР Совнаркома уураах ылыммыт. Саха өрөспүүбүлүкэтин чинчийэргэ биллэр-көстөр учуонайдартан анал хамыыһыйа тэриллибит уонна 5 сылга суоттаммыт бырагыраама оҥоһуллубут. 1925-1930 сылларга ССРС Билимнэрин Академиятын Саха сиринээҕи эспэдииссийэтэ 10 хайысханан этэрээттэргэ арахсан Саха АССР бары уокуруктарыгар үлэлээбит, элбэх матырыйаал хомуйан бэчээттээбит.
• Муус устар 9 — РКП(б) Саха сиринээҕи обкомун бюротун дьаһалынан Дьокуускайга Народнай тыйаатыр иһигэр Саха национальный труппата тэриллибит. Труппаҕа сүрүннээн "Саха омук" культурнай-сырдатар уопсастыба театральнай сиэксийэтин активисттара киирбиттэр.
• Муус устар 10 сыллаахха Царицын куорат аата Сталинград диэн буолбут.
• Муус устар 19 — ССРС-ка «Пионерская зорька» диэн оҕолорго аналлаах араадьыйа биэриитэ аан бастаан тахсыбыт.
• Муус устар 21 — Чувааш аптаныамыйалаах уобалаһа өрөспүүбүлүкэ буолбут - Чувааш АССР.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 6 — «Автономная Якутия» хаһыакка Өксөкүлээх Өлөксөй «Грядущая гидра (О предстоящей засухе)» диэн ыстатыйтата тахсыбыт.
• Ыам ыйын 9 — Амма Сулҕаччытыгар Михаил Артемьев салалталаах сахалартан уонна тоҥустартар турар бастаанньыстар бөдөҥ этэрээттэрэ кыһыллары кытта эйэлэһэр. Артемьев бу кэнниттэн 1927 сылга диэри сэбиэскэй былааска үлэлээбитэ. Охуоскай волревкомун салайбыта, ЯЦИК-ка аҕыйах ахсааннаах омуктар кэмитиэттэрин чилиэнэ этэ.
• Ыам ыйын 13 — ССРС Сэбиэттэрин III сийиэһэ аһыллыбыт.

• Ыам ыйын 25 — Томскай губерния суох буолбут (Арассыыйа импиэрийэтигэр 1804 сыл олунньу 26 күнүгэр олохтоммут эбит).

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 24 — Алданзолото трест тэриллиитин туһунан СТО ССРС уурааҕа тахсыбыт.

От ыйа

• От ыйын 31 — ССРС Аан дойдутааҕы кээмэй тиһигэр кыттыспыт. Мантан инньэ биэрэстэ оннугар килэмиэтир, муунта оннугар киилэ туттуллар буолбуттара.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 25 — Тоҥус өрө туруутун кэмигэр Ньылхаҥҥа олохтоохтор мунньахтара буолбут. Мунньахха ЦК РКП(б) уонна ВЦИК бэрэстэбиитэлэ Карл Байкалов тыл эппит. Тоҥус национальнай управлениетын бэрэстээтэлэ Захаров бу управление боломуочуйатын устарын уонна сааны-саадаҕы Саха АССР бэрэстэбиитэлигэр туттарарын туһунан эппит. Бу мунньахха Карл Байкалов урукку бастаанньаһыттарга амнистия биллэрбит.
• Атырдьах ыйын 28 — Дьокуускайга Арассыыйатааҕы Кыһыл Кириэс уопсастыбатын Сибиирдээҕи салаатын харах этэрээтэ Трахома диспансерыгар кубулуйбут. Бу диспансер 1941 муус устар 14 күнүттэн ыла — Өрөспүүбүлүкэтээҕи харах балыыһата.

Балаҕан ыйа

• Балаҕан ыйын 8 — Сибиирдээҕи байыаннай уокурук командующайын бирикээһинэн Дьокуускайга Саха национальнай байыаннай оскуолатын (ЯНВШ) тэрээһинэ саҕаламмыт. Оскуола начаалынньыгынан 35-с Сибирскэй дивизия 106-с стрелковай полкатыгар рота хамандыыра В.Е. Пшенников анаммыт. Бу Былатыан Ойуунускай көҕүлээһининэн тэриллибит оскуола алын сүһүөх хамандыырдары 1927 сылтан 1941 сыллаахха диэри бэлэмнээн таһаартаабыта.
• Балаҕан ыйын 25 — Дьокуускайга 15 койкалаах сэллик (туберкулез) диспансера Сэргэлээх дачаларыгар арендаламмыт чааһынай дьиэҕэ аһыллыбыт.
• Балаҕан ыйын 27 — Алдан 1 № орто оскуолата аһыллыбыт.

Алтынньы

• Алтынньы 7 — Саха сирин бастакы тырахтарыыстара Борис Попов уонна Яков Эстеркес Харьков куоракка тырахтарыыс кууруһун үөрэнэн бүтэрбиттэр.
• Алтынньы 8 — Саха сирин бастакы сөмүлүөтэ «Сопвич» аан бастаан көппүт. Пилот Пётр Фадеев Даркылаах бириистэнтэн көппүт уонна Күөх хонууга түспүт. Бастакы пассажирдарынан Бартыһаан Дьөгүөрэп, Былатыан Ойуунускай уонна А. П. Дмитриева буолбуттар.

• Алтынньы 17 — Н. Д. Неустроев «Куһаҕан тыын» комедиятын премьератын күнэ Саха театра төрөөбүт күнүнэн ааҕыллар.
• Алтынньы 25 — Дьокуускайга тыа хаһаайыстыбатын техникума аһыллыбыт. Техникумҥа маҥнай соҕотох зоотехника салаата эрэ баар эбит, 1927 сыллаахха ветеринарнай салаа эбиллибит. Онтон 1941 сыллаахха хонуу культуураларын көрүү салаата үөскээбит.

Сэтинньи

• Сэтинньи 3 — Саха АССР-ы үөрэтэр ССРС Науукаларын Академиятын хамыыһыйатын бүрүсүүдьүмүн мунньаҕа буолбут. Мунньахха Дьокуускайга Национальнай бибилитиэкэни арыйар туһунан кэпсэппиттэр.
• Сэтинньи 28 — Турцияҕа "Бэргэһэ сокуона" олоххо киирбит, уруккулуу тюрбан уонна феска кэтиитэ бобуллубут, бары арҕааҥҥылыы сэлээппэ кэтиэхтээх буолбуттар. Ататүрк реформаларыттан "бэргэһэ сокуона" саамай улахан утарсыыны көрсүбүт. Дойдуну биир гына тюрбаннары уонна фескалары бобуу утары бырачыастар ааспыттар. Ону хам баттаары оннооҕор биир куораты крейсертэн ытыалаабыттар. Сокуон 2014 сыллаахха биирдэ көтүрүллүбүтэ.

Ахсынньы

• Ахсынньы 5 — Эйзенштейн «Броненосец Потёмкин» киинэтэ аан бастаан көрдөрүллүбүт.

• Ахсынньы 18 — Москубаҕа ВКП(б) XIV сийиэһэ аһыллыбыт.

Төрөөбүттэр

• Платонова Кыдана Ивановна — лингвист, нуучча лингвистикатын үөрэппит саха бастакы дьахталларыттан биирдэстэрэ.

• Тохсунньу 14 — Юкио Мисима — дьоппуон литэрэтиирэтигэр XX үйэ иккис аҥаарын саамай биллэр суруйааччыта, драматург.

• Олунньу 3 — Окороков Гаврил Гавриилович, литератураны ырытааччы, тыл үөрэҕин кандидата.

• Кулун тутар 4 — Поль Мориа (Paul Mauriat, 3.11.2006 өлб.) — француз композитора, аранжировщик уонна дирижёр.

• Муус устар 4 — Донской Дмитрий Емельянович (1925—1989), философия билимнэрин доктора.
• Муус устар 4 — Чиряев Гавриил Иосифович, партия уонна ил диэйэтэлэ. ССКП Саха обкомун бастакы сэкрэтээрэ (1965—1982).

• Ыам ыйын 10 — Бастакы Моорукка "Кыым" фотокорреспондена Еремей Порядин, сэрии кыттыылааҕа.
• Ыам ыйын 12 — Уус Алдаҥҥа сэрии кэмигэр хоргуйууну чинчийбит кыраайы үөрэтээччи Николай Орлов Бороҕон улууһун Хоро нэһилиэгэр төрөөбүт.
• Ыам ыйын 13 — Слепцов Николай Васильевич (Николай Абыйчанин), суруйааччы.

• От ыйын 8 — Баишева Февронья Алексеевна, РСФСР үтүөлээх артыыһы, Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай артыыһа.
• От ыйын 23 — Самсонов Николай Георгиевич, тыл үөрэҕин кандидата, СГУ профессора.

• Алтынньы 13 — Маргарет Тэтчер — Улуу Британияҕа бастакынан премьер-миниистир буолбут дьахтар, 1979-1990 сылларга үлэлээбит. Хос аата — "Тимир леди".
• Сэтинньи 25 — Нонна Мордюкова — киинэ артыыһа, ССРС норуодунай артыыһа.

Өлбүттэр

• Говоров Иннокентий Степанович (1856—1925) — Саха Сирин XX үйэ саҥатыгар биллибит-көстүбүт уопсастыбаннай диэйэтэлэ.

• Ыам ыйын 7 — Борис Савинков бэйэтигэр тиийинэн өлбүт (1879 төр.), Арассыыйа өрөбүлүссүйүнүөрэ, террорист, эсердэр баартыйаларын салайааччыларыттан биирдэстэрэ.

• Ахсынньы 28 — нуучча чулуу бэйиэтэ Сергей Есенин олохтон барбыт. Судаарыстыба билиммит версиятынан бэйиэт бэйэтигэр тиийиммит, ол гынан баран бу өлүү элбэх билиҥҥэ дылы быһаарылла илик дьиктилэрдээх.

Литература

• Калашников А. А. Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2. — Дьокуускай: Бичик, 2004.