Карелия Өрөспүүбүлүкэтэ

Карелия Өрөспүүбүлүкэтэ
Республика Карелия
Karjalan tazavaldu
Karjalan tasavalta
Karjalan Tazovaldkund

Карелия былааҕа Карелия дьаралыга
Киинэ	Петрозаводскай
Иэнэ	180 520 км²
Дьонун ахсаана	618 056 (2019)
Федеральнай уокуруга	Хотугулуу арҕаа
Экономическай оройуона	Хоту
Ил тыла	нуучча (омук тыла суолталаахтар карел, финн уонна вепс)
Республика баhылыга	Артур Парфенчиков
Кэм зоната	MSK (UTC+3, сайын UTC+4)

Карелия Өрөспүүбүлүкэтэ (Нууччалыы: Республика Карелия; Кареллыы: Karjalan tazavaldu; Финныы: Karjalan tasavalta; Вепстыы: Karjalan Tazovaldkund) диэн Арассыыйа Федерациятын субъега. Киин куората Петрозаводскай.

1922 сыллаахха бэс ыйын 8 күнүгэр тэриллибитэ.

Географията

Өрөспүүбүлүкэ Арассыыйа Федерациятын хотугулуу арҕаатыгар, Үрүҥ уонна Балтик байҕаллар икки ардыларынааҕы сирдэригэр баар. Үрүҥ байҕал кытылын линията 630 км.

• Иэнэ: 180 520 км2
• Кыраньыыссалара:
  • ис: Мурманскай уобалаhа (Х), Архангельскай уобалаhа (И/СИ), Вологда уобалаhа (СИ/С), Ленинград уобалаhа (С/СА)
  • тас: Финляндия (СА/А/ХА) (кыраньыысса уhуна: 723 км)
  • уу: Үрүҥ байҕал (Х/ХИ/И), Онега (СИ), Ладога (СА)
• Үрдүкү сирэ: 576 м, Нуорунен чыпчаала.

Өрүстэр

Карелияҕа 27,000 кэриҥэ өрүс баар. Сүрүн өрүстэрэ:

• Водла (Vodlajoki, 149 км)
• Кем (Kemijoki, 191 км)
• Ковда (Koutajoki)
• Шуя (Suojoki)
• Суна (Suunujoki)
• Выг (Uikujoki)

Күөллэр

Карелияҕа 60,000 кэриҥэ күөл баар. Ладога (Финныы: Laatokka) уонна Онега (Ääninen) Эуропа ордук улахан күөллэрэ. Атын күөллэрэ:

Хоту уонна Соҕуруу Карелия регионнара Финляндияҕа уонна Карелия Республиката Арассыыйаҕа. Карел билиитэ билигин Ленинград уобалаhын ирээтэ

• Ньюкозеро (Nuokkijärvi)
• Пьяозеро (Pääjärvi)
• Сегозеро (Seesjärvi)
• Сямозеро (Säämäjärvi)
• Топозеро (Tuoppajärvi)
• Выгозеро (Uikujärvi)

Сирин баайа

Өрөспүүбүлүкэ сирин улахан өттө (148,000 км², эбэтэр 85%) тыа.

Сирин баайа: тимир урудаата, алмаас, ванадиум, молибден уо.д.а.

Климата

Карелия Өрөспүүбүлүкэтэ Атлантик континентал климат зонатыгар баар. Тохсунньу орто температурата -8.0 °C, от ыйын гиэнэ +16.4 °C. Сыллааҕы сөҥүү орто таhыма 500-700 мм.

Дьоно

• Олохтоохторун ахсаана: 716,281 (2002)
  • Куорат олохтоохторо: 537.395 (75.0%)
  • Тыа сирин олохтоохторо: 178,886 (25.0%)
  • Эр дьон: 331,505 (46.3%)
  • Дьахталлар: 384,776 (53.7%)
• Орто саас: 37.1
• Омуктар:

	1926	1939	1959	1970	1979	1989	2002
Нууччалар	153,967 (57.2%)	296,529 (63.2%)	412,773 (62.7%)	486,198 (68.1%)	522,230 (71.3%)	581,571 (73.6%)	548,941 (76.6%)
Кареллар	100,781 (37.4%)	108,571 (23.2%)	85,473 (13.0%)	84,180 (11.8%)	81,274 (11.1%)	78,928 (10.0%)	65,651 (9.2%)
Беларустар	555 (0.2%)	4,263 (0.9%)	71,900 (10.9%)	66,410 (9.3%)	59,394 (8.1%)	55,530 (7.0%)	37,681 (5.3%)
Украиннар	708 (0.3%)	21,112 (4.5%)	23,569 (3.6%)	27,440 (3.8%)	23,765 (3.2%)	28,242 (3.6%)	19,248 (2.7%)
Финнар	2,544 (0.9%)	8,322 (1.8%)	27,829 (4.2%)	22,174 (3.1%)	20,099 (2.7%)	18,420 (2.3%)	14,156 (2.0%)
Вепстар	8,587 (3.2%)	9,392 (2.0%)	7,179 (1.1%)	6,323 (0.9%)	5,864 (0.8%)	5,954 (0.8%)	4,870 (0.7%)
Атыттар	2,194 (0.8%)	20,709 (4.4%)	29,869 (4.5%)	20,726 (2.9%)	19,565 (2.7%)	21,505 (2.7%)	25,734 (3.6%)

Олохтоох пууннар

5 тыh. тахса олохтоохтордоох пууннар Тохсунньу 1 2009 туругунан, https://web.archive.org/web/20010309110056/http://world-gazetteer.com/

Петрозаводск 269 207 Суоярви 10 924 Кондопога 33 554 Надвоицы 10 322 Сегежа 32 631 Пудож 9 730 Костомукша 29 995 Олонец 9 225 Сортавала 19 484 Лахденпохья 8 167 Медвежьегорск 15 496 Лоухи 5 257 Кемь 13 448 Калевала 5 303 Питкяранта 12 816 Пиндуши 5 134 Беломорск 11 776

Экономиката

Олохтоох айылҕа баайдарын туттар индустрия салаалара: мас, маhы таҥастыыр, кумааҕы, хара металлургия уонна тутуу материалларын индустриялара.

Кэлии ресурстары туттар салаалар: массыына оҥоруута, өҥнөөх металлургия.

Бөдөҥ хампаанньалар

• «Авангард»
• «Вяртсильский метизный завод»
• «Карельский окатыш»
• «Карелэнерго»
• «Кондопога»
• «Ляскельский бумажный завод»
• «Петрозаводскмаш»
• «Онежский тракторный завод»
• «Сегежский ЦБК»
• «Суоярвская картонная фабрика»
• Целлюлозный завод «Питкяранта»

Туризм

Карелияҕа үгэс буолбут актыыбынай, культурнай уонна экологическай («күөх») туризм көрүҥэ киэҥник биллэр.

Карелия туристары история уонна культура пааматынньыктарын, экология ыраас айылҕалаах уонна дьоҕус болуотунньуктарга тардар. Карелия уу туризмын таптааччылар, айанньыттар велосипедынан уонна массыыналарынан, балыксыттарга уонна булчуттарга биллэр. Ладожскай уонна Өнньүөс күөллэринэн сайын улахан теплоходтар сырсаллар.

Карелияҕа кыһыҥҥы кэмҥэ хайыһар спордун бары көрүңүнэн дьарыктанар, ыт эбэтэр таба көлүүрүгэр сафарикка кыттыһан, снегоходка айан таһаарарга кыах баар. Туристическай агентстволар история уонна культура пааматынньыктарын кэрэһилиир араас маршруттары көрөллөр. 2012 сыл тохсунньутугар " Сампо сиригэр»диэн ыт көлүйэтигэр аан дойдутааҕы күрэс буолла. Сылгы туризма сайдар — үрдүкү айаны таптааччылар сылгы, кыһын, сайын да таптыахтарын сөп. 6000- чэкэ сыл буолбут Карельскай петрлифтар хаалаллар.

Сыл устата 1719 с. бастакы ыйааҕынан тэриллибит Россия бастакы курорын санаторийыгар үлэлии- хамсыы сылдьаллар.

Пограничнай зонаҕа биллэриллибит туристарга личность дастабырыанньатын (уопсай гражданскай паспорын, оҕолорго паспортнай хонтуруолу ааһарын туоһута) илдьэ сылдьыахтаах.

Култуурата

Аан дойдутааҕы биллиилээх Калевала диэн карел-финн эпоhа.