Карелия Өрөспүүбүлүкэтэ

Карелия Өрөспүүбүлүкэтэ
Республика Карелия
Karjalan tazavaldu
Karjalan tasavalta
Karjalan Tazovaldkund

Карелия былааҕа Карелия дьаралыга
Киинэ	Петрозаводскай
Иэнэ	180 520 км²
Дьонун ахсаана	618 056 (2019)
Федеральнай уокуруга	Хотугулуу арҕаа
Экономическай оройуона	Хоту
Ил тыла	нуучча (омук тыла суолталаахтар карел, финн уонна вепс)
Республика баhылыга	Артур Парфенчиков
Кэм зоната	MSK (UTC+3, сайын UTC+4)

Карелия Өрөспүүбүлүкэтэ (Нууччалыы: Республика Карелия; Кареллыы: Karjalan tazavaldu; Финныы: Karjalan tasavalta; Вепстыы: Karjalan Tazovaldkund) диэн Арассыыйа Федерациятын субъега. Киин куората Петрозаводскай.

1922 сыллаахха бэс ыйын 8 күнүгэр тэриллибитэ.

Географията

Өрөспүүбүлүкэ Арассыыйа Федерациятын хотугулуу арҕаатыгар, Үрүҥ уонна Балтик байҕаллар икки ардыларынааҕы сирдэригэр баар. Үрүҥ байҕал кытылын линията 630 км.

• Иэнэ: 180 520 км2
• Кыраньыыссалара:
  • ис: Мурманскай уобалаhа (Х), Архангельскай уобалаhа (И/СИ), Вологда уобалаhа (СИ/С), Ленинград уобалаhа (С/СА)
  • тас: Финляндия (СА/А/ХА) (кыраньыысса уhуна: 723 км)
  • уу: Үрүҥ байҕал (Х/ХИ/И), Онега (СИ), Ладога (СА)
• Үрдүкү сирэ: 576 м, Нуорунен чыпчаала.

Өрүстэр

Карелияҕа 27,000 кэриҥэ өрүс баар. Сүрүн өрүстэрэ:

• Водла (Vodlajoki, 149 км)
• Кем (Kemijoki, 191 км)
• Ковда (Koutajoki)
• Шуя (Suojoki)
• Суна (Suunujoki)
• Выг (Uikujoki)

Күөллэр

Карелияҕа 60,000 кэриҥэ күөл баар. Ладога (Финныы: Laatokka) уонна Онега (Ääninen) Эуропа ордук улахан күөллэрэ. Атын күөллэрэ:

Хоту уонна Соҕуруу Карелия регионнара Финляндияҕа уонна Карелия Республиката Арассыыйаҕа. Карел билиитэ билигин Ленинград уобалаhын ирээтэ

• Ньюкозеро (Nuokkijärvi)
• Пьяозеро (Pääjärvi)
• Сегозеро (Seesjärvi)
• Сямозеро (Säämäjärvi)
• Топозеро (Tuoppajärvi)
• Выгозеро (Uikujärvi)

Сирин баайа

Өрөспүүбүлүкэ сирин улахан өттө (148,000 км², эбэтэр 85%) тыа.

Сирин баайа: тимир урудаата, алмаас, ванадиум, молибден уо.д.а.

Климата

Карелия Өрөспүүбүлүкэтэ Атлантик континентал климат зонатыгар баар. Тохсунньу орто температурата -8.0 °C, от ыйын гиэнэ +16.4 °C. Сыллааҕы сөҥүү орто таhыма 500-700 мм.

Дьоно

• Олохтоохторун ахсаана: 716,281 (2002)
  • Куорат олохтоохторо: 537.395 (75.0%)
  • Тыа сирин олохтоохторо: 178,886 (25.0%)
  • Эр дьон: 331,505 (46.3%)
  • Дьахталлар: 384,776 (53.7%)
• Орто саас: 37.1
• Омуктар:

	1926	1939	1959	1970	1979	1989	2002
Нууччалар	153,967 (57.2%)	296,529 (63.2%)	412,773 (62.7%)	486,198 (68.1%)	522,230 (71.3%)	581,571 (73.6%)	548,941 (76.6%)
Кареллар	100,781 (37.4%)	108,571 (23.2%)	85,473 (13.0%)	84,180 (11.8%)	81,274 (11.1%)	78,928 (10.0%)	65,651 (9.2%)
Беларустар	555 (0.2%)	4,263 (0.9%)	71,900 (10.9%)	66,410 (9.3%)	59,394 (8.1%)	55,530 (7.0%)	37,681 (5.3%)
Украиннар	708 (0.3%)	21,112 (4.5%)	23,569 (3.6%)	27,440 (3.8%)	23,765 (3.2%)	28,242 (3.6%)	19,248 (2.7%)
Финнар	2,544 (0.9%)	8,322 (1.8%)	27,829 (4.2%)	22,174 (3.1%)	20,099 (2.7%)	18,420 (2.3%)	14,156 (2.0%)
Вепстар	8,587 (3.2%)	9,392 (2.0%)	7,179 (1.1%)	6,323 (0.9%)	5,864 (0.8%)	5,954 (0.8%)	4,870 (0.7%)
Атыттар	2,194 (0.8%)	20,709 (4.4%)	29,869 (4.5%)	20,726 (2.9%)	19,565 (2.7%)	21,505 (2.7%)	25,734 (3.6%)

Олохтоох пууннар

5 тыh. тахса олохтоохтордоох пууннар Тохсунньу 1 2009 туругунан, https://web.archive.org/web/20010309110056/http://world-gazetteer.com/

Петрозаводск 269 207 Суоярви 10 924 Кондопога 33 554 Надвоицы 10 322 Сегежа 32 631 Пудож 9 730 Костомукша 29 995 Олонец 9 225 Сортавала 19 484 Лахденпохья 8 167 Медвежьегорск 15 496 Лоухи 5 257 Кемь 13 448 Калевала 5 303 Питкяранта 12 816 Пиндуши 5 134 Беломорск 11 776

Экономиката

Олохтоох айылҕа баайдарын туттар индустрия салаалара: мас, маhы таҥастыыр, кумааҕы, хара металлургия уонна тутуу материалларын индустриялара.

Кэлии ресурстары туттар салаалар: массыына оҥоруута, өҥнөөх металлургия.

Бөдөҥ хампаанньалар

• «Авангард»
• «Вяртсильский метизный завод»
• «Карельский окатыш»
• «Карелэнерго»
• «Кондопога»
• «Ляскельский бумажный завод»
• «Петрозаводскмаш»
• «Онежский тракторный завод»
• «Сегежский ЦБК»
• «Суоярвская картонная фабрика»
• Целлюлозный завод «Питкяранта»

Култуурата

Аан дойдутааҕы биллиилээх Калевала диэн карел-финн эпоhа.