Башкортостан

Башкортостан Республиката
Республика Башкортостан
Башҡортостан Республикаһы

Башкортостан былааҕа Башкортостан дьаралыга
Киинэ	Уфа
Иэнэ	142 947 км²
Дьонун ахсаана	4 060 000 (2009)
Федеральнай уокуруга	Волга
Экономическай оройуона	Урал
Ил тыла	башкорт, нуучча
Президент	Муртаза Рахимов
Премьер миниистир	Раиль Сарбаев
Ил Түмэн баhылыга	Константин Толкачёв
Кэм зоната	Халыып:MSK+2

Башкортостан Республиката (Нууччалыы: Республика Башкортостан, Башкорттыы: Башҡортоста́н Респу́бликаһы) диэн Арассыыйа Федерациятын республиката, Арассыыйа Федерациятын субъега, Волга федерал уокуругун састаабыгар киирэр.

Киинэ — Уфа.

Кирбиилэhэр Татарстанныын, Удмуртиялыын, Пермь кыраайыныын, Свердловскай уобалаhыныын, Челябинскай уонна Оренбург уобаластарыныын.

Кулун тутар 23 1919 тэриллибитэ.

Географията

Башкортостан соҕуруу Уралга баар.

• Иэнэ: 143,600 км²
• Үрдүкү чыпчаала: Ямантау хайа (1,638 м).
• Хоту-соҕуруу уhуна: 550 км.
• Илин-арҕаа уhуна: 430 км.

Кэм зоната

Башкортостан Екатеринбург кэм зонатыгар (YEKT/YEKST) сытар. UTC уларыйыыта +0500 (YEKT)/+0600 (YEKST).

Өрүстэр

Республикаҕа 13,000 тахса өрүс баар. Элбэх өрүс Балтик уонна Хара байҕаллар порттарыныын уу транспорт ситимнээхтэр.

Сүрүн өрүстэр:

• Агидел (1,430 км)
• Караидел (918 км)
• Сакмара (760 км)
• Ик (571 км)
• Дим (556 км)
• Ай (549 км)
• Йүрүзэн (404 км)
• Танып (345 км)
• Сим (239 км)
• Нугуш (235 км)
• Таналык (225 км)
• Зилим (215 км)
• Сөн (209 км)

Күөллэр

Республикаҕа 2,700 күөл уонна резервуар баар. Сүрүн күөллэр уонна резервуардар:

• Асылыкүл (23.5 км²)
• Кандрыкүл (15.6 км²)
• Ургун (12.0 км²)
• Павловское резервуар (120.0 км²)
• Нугушское резервуар (25.2 км²)

Хайалар

Республика сиригэр соҕуруу Урал сорох өттө сытар. Үрдүкү хайалар:

• Ямантау (1,638 м)
• Большой Иремел (1,582 м)
• Малый Иремел (1,449 м)
• Арвякрязь (1,068 м)
• Зилмердак (909 м)
• Алатау (845 м)
• Юрматау (842 м)

Сир баайдара

Башкортостан Республиката минерал ресурстарынан Арассыыйа Федерациятын биир баай субъега буолар. Башкортостан баай ниэп хаhаастардаах. Атын сир баайдара: айылҕа гааhа, чох, тимирдээх металлаах руда, манган, хромит, тимир руда, тимирэ суох металлаах уонна метала суох рудалар.

Башкортостан маhынан баай. Ойуурдаах сирин иэнэ 62,000 км².

Элбэх минераал, эмтээх уонна иhэр уу дьүүктэлэрэ бааллар.

Климата

• Сыллааҕы орто температура: 0.3 °C (хайаларга) - 2.8 °C (сыһыыларга)
• Тохсунньу орто температурата: −16 °C
• От ыйын орто температурата: +18 °C

Дьоно

Республика олохтоохторун ахсаана 4057,3 тыh. к. (2009). Дьон чиҥэ — 28,4 к./км² (2009), куорат олохтоохторо — 59,8 % (2009) (59,7 % — 2005).

Омуктар

2002 туругунан, Республика омуктара:

Омук	2002 сыллааҕы ахсаана, киhи (бүтүн олохтоохтортон %)
Нууччалар	1 490 715 (36,3 %)
Башкорттар	1 221 302 (29,76 %)
Татаардар	990 702 (24,14 %)
Чуваштар	117 317 (2,86 %)
Марилар	105 829 (2,6 %)
Украиннар	55 249 (1,3 %)
Мордвалар	26 020 (0,6 %)
Удмурттар	22 625 (0,6 %)
Беларустар	17 117 (0,4 %)
Эрмээннэр	8 784
Ниэмэстэр	8 250
Узбектар	5 145
Азербайдьаннар	5 026
Кряшеннар	4 510
Омуктарын эппэтэхтэр	4 366
Казахтар	4 092
Тадьиктар	2 939
Дьэбэриэйдэр	2 367
Латыштар	1 508
Грузиннар	1 341
Вьетнамнар	1 204
Чеченнар	1 195
Молдовалар	1 069
Гректар	1 038

Бүтүннүүтэ Башкортостаҥҥа 100 тахса омук олорор.

Олохтоох пууннара

10 тыh. тахса олохтоохтордоох пууннар (тыh. к.) Тохсунньу 1 2009 туругунан

Уфа 1024,0 Янаул 27,5 Стерлитамак 273,0 Давлеканово 24,6 Салават 155,8 Чишмы 21,9 Нефтекамск 130,4 Приютово 21,0 Октябрьский 109,0 Раевский 19,4 (2006) Белорецк 68,3 Агидель 19,0 Ишимбай 68,1 Баймак 16,9 Сибай 66,5 Межгорье 16,6 Туймазы 65,7 Иглино 13,9 (2003) Кумертау 62,5 Кандры 12,2 (2003) Мелеуз 61,8 Красноусольский 11,8 (2003) Белебей 61,1 Чекмагуш 11,2 (2003) Бирск 41,9 Кушнаренково 10,6 (2003) Учалы 39,8 Серафимовский 10,3 (2003) Благовещенск 33,6 Толбазы 10,2 (2003) Дюртюли 31,2

Администрациянан араарыыта

Республикаҕа 54 административнай оройуон, 21 куорат, 4674 дьон олорор пууна баар.

Башкортостан Республикатын административнай хаартата

Башкортостан Республикатын муниципальнай оройуоннара
1	Абзелиловский	28	Ишимбайский
2	Альшеевский	29	Калтасинский
3	Архангельский	30	Караидельский
4	Аскинский	31	Кармаскалинский
5	Аургазинский	32	Кигинский
6	Баймакский	33	Краснокамский
7	Бакалинский	34	Кугарчинский
8	Балтачевский	35	Кушнаренковский
9	Белебеевский	36	Куюргазинский
10	Белокатайский	37	Мелеузовский
11	Белорецкий	38	Мечетлинский
12	Бижбулякский	39	Мишкинский
13	Бирский	40	Миякинский
14	Благоварский	41	Нуримановский
15	Благовещенский	42	Салаватский
16	Буздякский	43	Стерлибашевский
17	Бураевский	44	Стерлитамакский
18	Бурзянский	45	Татышлинский
19	Гафурийский	46	Туймазинский
20	Давлекановский	47	Уфимский
21	Дуванский	48	Учалинский
22	Дюртюлинский	49	Федоровский
23	Ермекеевский	50	Хайбуллинский
24	Зианчуринский	51	Чекмагушевский
25	Зилаирский	52	Чишминский
26	Иглинский	53	Шаранский
27	Илишевский	54	Янаульский

Экономиката

Индустриятын тутаах салаалара — ниэп хостооhуна (индустрия оҥоhугун 23 %) (Башнефть) уонна ниэп оҥоруута (20 %); химия уонна ниэп химията (16 %) (Салаватнефтеоргсинтез, Уфанефтехим, Уфимский НПЗ, Ново-Уфимский НПЗ, Уфаоргсинтез, Приютовский уонна Туймазинский ГПЗ).

Электроэнергетика (индустрия оҥоhугун 13 %).

Онтон ураты мас таҥастааhынын уонна тутуу материалларын индустриялара бааллар. Индустрия бөдөҥ кииннэрэ — Уфа, Стерлитамак, Салават, Нефтекамск, Туймазы, Октябрьский, Белорецк. Массыына оҥоруута уонна металл чочуйуута сайдыылаахтар.

Тыа хаhаайыстыбата — бурдук үүнээйилэр уонна сүөһү иитиитэ. Сэлиэhинэй, оруос, эбиэс, нэчимиэн, саахардаах сүбүөкүлэ, хелиантус үүннэриитэ.

Эттээх-үүттээх сүөһү, чооску, хой, көтөр, сылгы уонна ыҥырыа иитиитэ.