Дулгаан тыла

Долгаан Дулҕан Dulğan, Һака Haka
Кэпсэтэллэр :	Россия
Регион:	Красноярскай кыраай
Бары кэпсэтээччилэр:	1054
Тыл ууhа:	Түүр  Сибиир түүрдэрэ   Хоту    Долгаан
Тыл кодтара
ISO 639-1:	none
ISO 639-2:	–
ISO 639-3:	dlg
Саха тылын (халлаан күөх) уонна Долгаан тылыын (от күөх) тарҕаныытын хаартата

Дулгаан тыла (Долгаан тыла эбэтэр Сака-дулгаан тыла)(Һака тыла "Саха тыла") — Таймыырга уонна Саха Сирин хотугулуу-арҕаа өттүгэр түөлбэлээн олорор дулгааннар (долгааннар) тыллара. 2010 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн 1054 киһи саҥарара биллибит.

Классификациятын боппуруоһа

Түүр тылларыгар киирэр. Билиҥҥи лингвистика бу тылы саха тылын түөлбэ тылынан (диалект) ааҕар эрээри, устуоруйа, култуура, социология фактордарын учуоттаан туспа тыл быһыытынан билинэр.

Суруга-бичигэ

1933 сыллахха саха тылынан букубаар тахсыбыта, 1961 сыллахха долгаан тылынан кыракый текстар «Советскай Таймыр» хаһыакка тахсыбыт. 1973 сыллаахха бастакы кинигэ бэчээттээммит — Огдо Аксёнова хоһоонноро. Он сборникка нучча алпабыыта уонна Дь дь, Һ һ, Ҥ ҥ, Нь нь, Ө ө, Ү ү буукубалары туттубуттар. 1984 сыллахха бастакы долганскай букубаар тахсыбыт.

Дулгаан алпабыыта

А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Һ һ Л л М м Н н Ҥ ҥ О о Ө ө П п Р р С с Т т У у Ү ү

Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

Диалектара

Норильскай, пясинскай, авамскай, хатангскай уонна попигайскай диалектар бааллар.

Лингвистикатын характеристиката

Фонетиката уонна фонологията

Дулгаан тылын фонетикатыгар ордук бэлиэлэр:

• o, e, ө тылларыгар дифтонгизация
• тыл бүтэһик сүһүөҕүгэр охсууланар;
• Аһаҕас дорҕооннор гармониялара;
• түүр тылыттан кэлбит тыллар уларыта — с-тан һ-га, увулярнай сабыылаах дорҕооннор.

Морфологията

Морфологическай категоряларын састааба — падеж, ахсаана, сыһаннаһыыта, глаголларга — залог, оҥорор ньымата, киэп, бириэмэ, сирэй уонна чыыһыла. Саха тылыттан уратыта — партитив тардыылаах солбуйар аат туохтуу падеж курдук туттуллар, холбоһуктаах падеж этии биир уустаах чилиэттэрин оформлениятыгар туттуллар,

Лиэксикэтэ

Тылын-өһүн уратыта — саха тылын араас лиэксикэтин (ол курдук тыа хаһаайыстыбатыгар сыһаннаах тыллар) сүтэриллибит, аныгы политическай уонна наука тиэрминнэрэ суохтар, эбэҥки тылыттан сабыдыалланан тыл суолтата уларыйбыт, эбэҥки уонна нуучча тылларыттан элбэх тыллары киллэриллибиттэр.

Уратылара

Лингвистика өттүттэн саха тылыттан ордук уратыта лиэксикэтигэр сытар. Манна сүрүн оруолу эбэҥки уонна нуучча тылларыттан киириилэр оонньууллар. Эбэҥки тыла дулгааннар олохторун-дьаһахтарын уратытын кытта ситимнээхтэр: табаһыттар лиэксикэлэрэ, хоту дойду айылҕатын уратылара. Ону таһынан семантика эйгэтигэр эмиэ уратылар көстөллөр: сорох тыллар өйдөбүллэрэ кэҥиир, кыарыыр, суолтатын уларытар. Дорҕоон өттүнэн уратылара (фонетика) манныктар: сорох фонемалар атыттар (увуляр дорҕооннор комбинаторикалара, дифтонгоидтар), кылгас уонна уһун дорҕооннор туттуллуулара сороҕор сөп түбэспэт, аһаҕас дорҕоон дьүөрэлэһиитэ атыннаах.

Грамматика өттүнэн сака-дулгаан уонна саха тыллара биир тутуллаахтар, ол эрээри биирдиилээн уратылар грамматика формаларыгар көстөллөр.

Сүнньүнэн сака-дулгаан тыла саха тылын курдук эмиэ былыргы реликт тыл элэмиэннэрин сүгэ сылдьар, ол гынан баран ону тэҥэ биһиги кэммитигэр үөскээбит туспа омук тыла буолар.

Тылы үөрэтии устуоруйата

Тылы үөрэтиигэ аан бастаан этнографтар өҥөлөрүн ахтар сөптөөх. Попов А. А. өр кэм устата Таймыырга сылдьыбыта, дулгааннары билим эйгэтигэр киллэрбит киһиннэн билиниллэр. Долгих Б. О. эмиэ үлэлэригэр ахтар. Кэлин этнографтар Грачева Г. Н., Саввинов А. И. үөрэппиттэрэ.

Тыл үөрэхтээхтэриттэн бастакынан тылы сиһилии үөрэппит киһинэн Убрятова Е. И. буолар. Кини 1940 сыллаахха «Норильскай долгааннарын тыллара» диэн тиэмэҕэ хандьыдаат диссэртээссийэтин көмүскээбитэ. Бу көмүскээһин кэмигэр «баҕар бу тыл туспа тыл буолаарай» диэн сабаҕалааһын этиллибитэ. Салгыы Убрятова бу тиэмэни дириҥэппитэ, сиһилии чинчийбитэ, элбэх ыстатыйаны бэчээттээбитэ. Онтон 1985 сыллаахха эмиэ «Норильскай долгааннарын тыллара» диэн ааттаах докторскай диссэртээссийэтин кинигэ гынан таһаарбыта.

Кэлин тылы Новосибирскэй, Томскай, Ленинград—Санкт-Петербург учуонайдара (В. М. Наделяев, Н. П. Бельтюкова, З. П. Демьяненко, Т. М. Кошеверова, Н. М. Артемьев уо.д.а.) үөрэппиттэрэ. А. А. Петров этнолингвистика уонна социолингвистика өрүттэригэр үлэлэрдээх.