Уйгур тыла

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Навигацияҕа көс Көрдөбүлгэ көс
Уйгур тыла
Uyghurche, Уйғурчә 
Саҥарыы: уйҕур
Дойдулар: Кытай, Казахстан уо д.а. 
Регион: Орто Азия
Total speakers: 10,4 мөл 
Ranking: 94
Тыл системата: Алтай
 Түүр
  Карлук
   Карлук-Хорезм
    Уйгур тыла 
Суруга: Араб, Кирилл 
Ил суолталаах
Ил статустаах: Flag of the People's Republic of China China
Салайыллар: no official regulation
Language codes
ISO 639-1: ug
ISO 639-2: uig
ISO 639-3: uig
Glottolog: uigh1240

Уйҕуур тыла (уйг.Уйғурчә, Уйғур тили, ئۇيغۇرچە, кыт. 维吾尔语 вэйвуэрюй Wéiwú'ěryǔ) диэн түүр тылларыттан биирдэстэрэ, узбек тылыгар чугас. Кытай Синдьээн-Уйҕуур Аутоном Оройуонун официалык тыла. Саңарар дьон ахсаана - 10-25 мөлүйүөн киһи. Синдьээнтэн ураты уйгур тыла Казахстаҥҥа (300 000 киһи) , Кыргызстаҥҥа, Узбекистаҥҥа уо д.а. уйгурдар олорор сирдэригэр туттуллар. Синдьээҥҥэ ил тыл буоларын быһыытынан олох элбэх эйгэтигэр (делопроизводство, телевидение, радио, Интернет) туттуллар.

2017 сыллаахтан ыла уйгур тыла үөрэх тэрилтэлэригэр үөрэтиллэрэ тохтообута. Онон оскуолаларга уруккутун курдук аҕыйах ахсааннаах омуктарга аналлаах төрөөбүт тылы үөрэтэр предмет аны көрүллүбэт. Онон Синдьээн оскуолаларыгар үөрэтии бүтүннүү кытай тылыгар көһөн турар.

Уйҕуур тыла түүрүк тылга киирсэр да буоллар, фарси, араб, нуучча уонна кытай тыллар улахан сабыдыалларын ылыммыт тыл.

Суруга-бичигэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Билиҥҥи кэмҥэ уйгур тылыгар араб алпабыыта туһаныллар. Ааспыт үйэҕэ 1965 сыллаахтан 1982 с. дылы Кытайга уйгур тылыгар латын алпабыыта туттуллар этэ. Казахстаҥҥа уо д.а. Орто Азия дойдуларыгар олорор уйгурдар билиҥҥи кэмҥэ кириллицанан тутталар.

Уйгур тыл араас бичигэ
Араб (Кытай, 1982 ыла) Латин (Кытай, 1965-82) Кириллицца (ССРС, СНГ) Латинский (ССРС, 1946 дылы) Латиница-ULY МФА Арабский (Кытай, 1982 ыла) Латиница (Кытай, 1965-82) Кириллица (ССРС, СНГ) Латинский (ССРС, 1946 дылы) Латиница-ULY МФА
ئا A a A a A a A a a ق Ⱪ ⱪ Қ қ Q q Q q q
ئە Ə ə Ə ə Ə ə E e æ ك K k К к K k K k k
ب B b Б б B в B b b ڭ -ng Ң ң Ŋ ŋ -ng ŋ
پ P p П п P p P p p گ G g Г г G g G g ɡ
ت T t Т т T t T t t ل L l Л л L l L l l
ج J j Җ җ Ç ç J j ʤ م M m М м M m M m m
چ Q q Ч ч C c Ch ch ʧ ن N n Н н N n N n n
خ H h X x X x X x x ھ Ⱨ ⱨ Һ һ H h H h h
د D d Д д D d D d d ئو O o О о О о O o o
ر R r Р р R r R r r ئۇ U u У у U u U u u
ز Z z З з Z z Z z z ئۆ Ɵ ɵ Ө ө Ɵ ɵ Ö ö ø
ژ Ⱬ ⱬ Ж ж Ƶ ƶ J j/Zh zh ʒ ئۈ Ü ü Ү ү Y y Ü ü y
س S s С с S s S s s ۋ V v В в V v W w v
ش X x Ш ш Ş ş Sh sh ʃ ئې E e E e E e É é e
غ Ƣ ƣ Ғ ғ Ƣ ƣ Gh gh ʁ ئى I i И и I i I i i,ɨ
ف F f Ф ф F f F f f ي Y y Й й J j Y y j

Ону таһынан уйгур кириллицата икки буукубалара - Ю уонна Я, латин уонна араб бичиктэригэр икки буукубанан суруллар.

Кириллица Арабский
алфавит
Латиница-ULY
Ю ю يۇ yu
Я я يا ya
Кирилл алпабыыта Латин алпабыыта (UYY) Араб алпабыыта уйғур латин йезиғи (ULY) Сахалыы тылбаас
Һемме адем занидинла еркин, иззет-һөрмет ве һоқуқта бапбаравер болуп туғулған. Улар еқилге ве вийдан'ға иге һемде бир-бириге қэриндашлиқ мунасивитиге хас роһ билен билен муамил қилиши кэрек. H̡əmmə adəm zatidinla ərkin, izzət-h̡ɵrmət wə hok̡uk̡ta babbarawər bolup tuƣulƣan. Ular ək̡ilƣə wə wijdanƣa igə h̡əmdə bir-birigə k̡erindaxlik̡ munasiwitigə hax roh bilən mu’amilə k̡ilixi kerək. ﻫﯧﻤﻤﯥ ﺋﺎﺩﯦﻢ ﺯﺍﻧﺌﺪﺋﻨﻼ ﺋﯧﺮﻛﺌﻦ، ﺋﺌﺰﺯﯦﺖ-ﻫﯚﺭﻣﯧﺖ ﯞﯤ ﻫﻮﻗﯘﻗﺘﺎ ﺑﺎﭘﺒﺎﺭﺍﯞﯦﺮ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﺗﯘﻏﯘﻟﻐﺎﻥ. ﺋﯘﻻﺭ ﺋﯧﻘﺌﻠﮕﯥ ﯞﯤ ﯞﺋﻴﺪﺍﻥ'ﻏﺎ ﺋﺌﮕﯥ ﻫﯧﻤﺪﯤ ﺑﺌﺮ-ﺑﺌﺮﺋﮕﯥ ﻗﯧﺮﺋﻨﺪﺍﺷﻠﺌﻖ ﻣﯘﻧﺎﺳﺌﯟﺋﺘﺌﮕﯥ ﺧﺎﺱ ﺭﻭﮬ ﺑﺌﻠﯧﻦ ﺑﺌﻠﯧﻦ ﻣﯘﺍﻣﺌﻞ ﻗﺌﻠﺌﺸﻰ ﻛﯧﺮﯦﻚ. Hëmmë adëm zanidinla ërkin, izzët-hörmët wë hoquqta bapbarawër bolup tughulghan. Ular ëqilgë wë wiydan'gha igë hëmdë bir-birigë qërindashliq munasiwitigë xas roh bilën bilën muamil qilishi kërëk. Дьон барыта бэйэ суолтатыгар уонна быраабыгар тэҥ буолан төрүүллэр. Кинилэр бары өркөн өйдөөх, суобастаах буолан төрүүллэр, уонна бэйэ бэйэлэригэр тылга кииринигэс быһыылара доҕордоһуу тыыннаах буолуохтаах.

Морфологията уонна синтаксиhа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Солбуйар ааттар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Сирэй солбуйар ааттар
Биир ахсаан Элбэх ахсаан
Уйгурдуу Сахалыы Уйгурдуу Сахалыы
мән мин биз биhиги
сән эн сәнләр/силәр эhиги
Сіз Эн/Эһиги Сізлер Эhиги
у кини улар олор/кинилэр

Түһүктэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Уйгур тылыгар 6 түһүк баар.

Түһүк Ыйытыы сыһыарыы холобур
Төрүөт түһүк (Баш келиш) ким? (кім?) туох? (немә?)
Араарыы түһүк (Егилик келиш) кими? (кимниң?) тугу? (неминиң?) -ниң мəктəпниң китапханиси - оскуола библиотеката,

тошқан(-) териси - куобах тириитэ

Туохтуу түһүк (Чүшүм келиш) кими? (кимни?) тугу? (немини?) -ни Сениң китавиңни алдим - эн кинигэҕин ыллым
Аллатив (Бериш келиш) ханна? (нəгə?/қаяққа?/қəйəргə?) кимиэхэ? (кимгə?) туохха? (немигә?), хаһан (қачанға?), хаска (қанчиға?) -ға/-гə/-қа/-кə/-қə Базарға баһаарга, Саат онға уон чааска, Йүз сомға сатти - сүүс солкуобайка атыылаата
Локатив (Орун-вақит келиш) кимиэхэ? (кимдə?) ханна? (нəдə?/қəйəрдə?) хаһан? (қачан?) -да/-дə/-та/-тə У өйдə Кини дьиэҕэ. Китап үстəлдə — Кинигэ остуолга. Саат онда — Уон чааска
Таһаарыы түһүк (Чиқиш келиш) кимтэн? (кимдин?) хантан? (нəдин?/қəйəрдин?) -дин/-тин Өйдин — Дьиэттэн

Ахсаан аат[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Чыыһыла 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Төһө ахсаан бир икки үч төт бәш алтә йәттә сәккиз тоққуз он
Кэрискэ ахсаан биринчи иккинчи үчинчи төртинчи бәшинчи алтинчи йәттинчи сәккизинчи тоққузинчи онинчи
Чыыһыла 11 20 30 40 50 60 70 80 90
Төһө ахсаан он бир йигирмә оттуз қириқ әллик атмиш йәтмиш сәксән тоқсан
Кэрискэ ахсаан он биринчи йигирминчи оттузинчи қириқинчи әлликинчи атмишинчи йәтмишинчи сәксәнинчи тоқсанинчи
Чыыһыла 100 1000 10000 1000000 10000000
Төһө ахсаан йүз миң түмән милйон түмәнмиң
Кэрискэ ахсаан йүзинчи миңинчи түмәнинчи милйонинчи түмәнмиңинчи

Лексиката[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Уйгур лексикатыгар элбэх кэлии тыл баар. Түүрүк тылларыттан ордук казах, узбек уонна чагатай тылларыттан киириилэр элбэхтэр. Ону таһынан 10-с үйэттэн ыла саҕалаан уйгур омуга исламҥа көспүтүн кэннэ элбэх тыл араб уонна фарси тылларыттан киирбиттэрэ. 19-20 үйэҕэ уйгур лексиката нуучча уонна кытай тылын сабыдыалын ылыммыта.

Төрүтэ Төрүт тыл Саҥарыыта Уйгурдуу Тылбаас
Фарси افسوس [æfˈsus] әпсус аһыылаах
گوشت [ɡoːʃt] гөш эт
Араб ساعة /ˈsaːʕat/ (genitive case) саәт чаас
Нуучча велосипед [vʲɪləsʲɪˈpʲɛt] велсипит бэлиһэпиэт
доктор [ˈdoktər] дохтур быраас
мороженое [mɐrˈoʐᵻnəjə] марожни мороженай
область [ˈobləsʲtʲ] област уобалас
конфета [kɐnfʲˈetə] кәмпүт кэмпиэт
Кытай 花生 huasheng [xwa1ʂəŋ] хасиң арахис
豆腐 dòufu [tou̯˥˩fu˩] дуфу тофу

Этиилэр холобурдара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Уйгур тыла Саха тыла
Қандарақ туруватіз? Хайдах олороҕут?
Ісміңіз немә? Аатыҥ ким диэний?
Менің ісмім--- Мин аатым...
Қанчә ящқа кірдіңіз? Хас саастааххын?
Йігірмә бәщ ящқа кірдім Сүүрбэ биэс саастаахпын
Бүгүн кәчтә вақтіңіз барму? Бүгүн киэһэ бириэмэлээххин ду?
Йоқ суох
Маңа бір тәһсә ләңмән берің Миэхэ биир миискэ лагман биэриҥ
Аман болуҥ Чэпбик буол
Аптобус бэкіті нәдә Автобус тохтобула ханна баарый?
яман куһаҕан
яқши үчүгэй
көп рахмет улахан махтал
Үрүмчідін Турпанға мащініда төт саәт кетіду Урумчиттан Турпаңңа дылы түөрт чаас айанныыгын
Хазір саәт қанчә болді? Билигин хас чаас буолла?
Он іккі болді Уон икки буолла
Һазір алтігә он минут қалди Билигин алта буолара уон мүнүүтэ хаалла
Сізнің нәччә баліңіз бар? Эн хас оҕолордооххун?
Менің ұч балам бар

Икки қіз, бір оғлум бар

Мин үс оҕолоохпун; икки кыыстаахпын уонна биир уоллаахпын
Кәчүрүң Алҕас / Бырастыы гыныҥ
Улар йэңі оқуғучі Кинилэр саҥа үөрэнээччилэр
Мэнің юртум Һотән Мин дойдум Һотэн
Қайсі мәктәптә оқуйсіз? Ханнык оскуолаҕа үөрэнэҕин?
Мән достум біләнн барімән Мин доҕорбун кытта барабын
Бүгүн бармаймән Бүгүн барбаппын
Пулум йоқ Харчым суох
Сіз уйғур тіліні біләмсіз? Эн уйгур тылын билэҕин дуо?
Апам гезіт оқуватіду Ийэм хаһыат ааҕар
Мән рус тилини анчә яхши билмәймән Мин нууччалы үчүгэйдик билбэппин
Бүгүн кәчтә ямғур тохтайдикән Бүгүн киэһэ самыыр тохтуохтаах
Йеңи жил билен Саңа дьылынан