Хакас тыллара

Хакас (кыргыс) тыллара — илиҥҥи түүр тылларын биир бөлөҕө, былыргы кыргыс (Енисей кыргыс) тылыттан үөскээбит буолуон сөп.

Тыллар

Хакас тылларын ахсааныгар киирэллэр: сарыг йоҕыр, фуйуй кыргыс, хакас уонна шор тыллара. Бу тыллаах омуктар бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөр кыахтаахтар. Балартан саамай ураты тыл Кытай Ганьсу провинциятыгар тарҕаммыт сарыг йоҕыр тыла буолар.

Былыргы кыргыс тыла

Былыргы кыргыс тыла аан маҥнай Орхон-Енисей тылыгар чугас этэ уонна түҥ былыр бу тылтан арахсан туспа сайдыбыт (орхон-уйгуур тылын курдук). Кэлин былыргы кыргыс тылыгар -d- > -z- дорҕоон уларыйыыта буолбут, ол иһин хакас тылларын -a- бөлөх эбэтэр azaq бөлөх диэн ааттыыллар

Аныгы тыллар

Сарыг йоҕыр тыла

Бу тылы атыннык йуйгу (кытайды уйгуурдар ааттарыттан), сары йугур тыла диэн ааттыыллар. Сарыг йоҕырдары кытта ыаллыы олорор моҕол тыллаах шира йугурдар кинилэри хара-йоҕур диэн ааттыыллар.

Сарыг йоҕыр тыллаахтар Ганьсу провинциятыгар Сунань-Югур автономнай уеһыгар олороллор. Билиҥҥи кэмҥэ суруга суох тыллар ахсааннарыгар киирэр, ол эрээри сорох дааннайдарынан кытай суруга туттуллар. Былыргы кэмҥэ сарыг йоҕырдар былыргы уйгуур суругун туттар этилэр.

Сарыг йоҕыр тылын аныгы көрүҥэ XI–XIX үйэлэргэ кыпчак (ноҕай тылыгар курдук š > s, č > š дорҕоон уларыйыыта көстөр), моҕол, кытай уонна тибиэт дьайыытыттан үөскээбит. š > s, č > š дорҕоон уларыйыыта көстөр буолан сарыг йоҕыр тыла хакас тылын орто чулым диалегар чугас.

Тыл саҕаланыытыгар j- эбэтэр d'- дорҕоон баар.

Фуйуй кыргыс тыла

Бэйэлэрин ааттанар ааттара: кыргыз. Фуйуй кыргыс тыллаахтар Кытайга Хэйлунцзян провинциятын Фуйуй уеһыгар уонна Хайларга бааллар. Фуйуй кыргыстара Енисей кыргыстарын сыдьааннара буолаллар. Кинилэри 1703–1706 сылларга Хакас сириттэн Дьуҥҕаар сиригэр көһөрбүттэр. Онтон Дьуҥҕаар дойдута суох буолбутун кэннэ мандьулар 1755–1757 сылларга кыргыстары Мандьу сиригэр көһөрбүттэр.

Фуйуй кыргыс тыла суруга суох. 2000 сыллар бүтүүлэригэр Кытай тыл үөрэхтээхтэрэ латыын алпабыытыгар олоҕуран (эбии Č č, Ğ ğ, Ï ï, Ö ö, Š š, Ü ü буукубалардаах) фуйуй кыргыс тылын суругун айбыттара. Ол эрээри бу сурук киэҥник тарҕана илик. Тыл саҕаланыытыгар баар j- дорҕоон нь- дорҕооҥҥо кубулуйуон сөп. Бу тыл хакас тылыгар, чуолаан качин эбэтэр саҕай диалектарыгар чугас. Сорох чинчийээччилэр этэллэринэн фуйуй кыргыс тыла хакас тылыгар буолбакка, сарыг йоҕыр тылыгар быдан майгынныыр.

Хакас-алтайдар диалектара

Иһиирэр уонна сыыгыныыр диалектар бааллар.

Иһиирэр диалектар:

• саҕай-бэлтир (саҕай уонна бэлтир диалектара бэйэ-бэйэлэригэр чугастар) — Хакас сирин Аскиз уонна Таштып улуустарыгат тарҕаммыт.

Саҕай-бэлтир диалегар š > s/z, č > š > s/z дорҕоон уларыйыыта көстөр (икки аһаҕас дорҕоон ыккардыгар j > č дорҕоон уларыйыыта баар).

Сыыгыныыр диалектар:

• мэлэт (орто чулым диалектарыгар киирсэр) – Красноярскай кыраай Тюхтет оройуонугар тарҕаммыт;
• качин (качин-койбал) — Хакас сирин Уус-Абаканыгар, Алтаай уонна Ширин улуустарыгар уонна Красноярскай кыраай Мана Кана икки өрүстэр хочолоругар тарҕаммыт;
• шор — Хотугу Алтаайга, Хакас сирин Таштып улууһугар, Кемерово уобалаһыгар уонна Алтаай Өрөспүүбүлүкэтигэр тарҕаммыт;
• кызыл — Хакас сирин Ширин уонна Орджоникидзе улуустарыгар, Красноярскай кыраай Ужур уонна Шарыпов оройуоннарыгат, Томскай уобаласка, Красноярскай кыраайга тарҕаммыт.

Хакас литературнай тыла саҕай-бэлтир уонна качин диалектарыгар олоҕуран оҥоһуллубут. Шор литературнай тыла Хотугу Алтаай шор диалегар олоҕурар. Хакас тылын суруга 1924 сыллаахха уонна шор тылын суруга 1927 сыллаахха оҥоһуллубут.

Чулым тыла суруга уонна литературнай нормата суох.

Хакас тыллара туспа бөлөх буоларга төрүт

Хакас (кыргыс) тыллара маннык уратылаахтар:

• икки аһаҕас дорҕоон ыккардыгар уонна тыл бүтүүтүгэр баар былыргы түүр тылын -d- дорҕооно -z- дорҕооҥҥо уларыйбыт;
• икки аһаҕас дорҕоон ыккардыгар баар бүтэй дорҕооннор -s- уонна -š- дорҕооннорго уларыйаллар (сарыг йоҕыр тылыгар бу дорҕоон уларыйыыта суох);
• тыл саҕаланыытыгар ньиргиэрдээх бүтэй дорҕооннор турбаттар (сарыг йоҕыр уонна фуйуй кыргыс тылларыттан ураты);
• -g дорҕоон уларыйбакка хаалар.

Эбии көр

• Түүр тыллара
• Хакас тыла
• Сарыг йоҕыр тыла
• Фуйуй кыргыс тыла
• Шор тыла

Литература

• Вербицкий В.И. Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка, Казань, 1884.
• Баскаков Н.А. Тюркские языки, М., 1960, 2006.
• Текин Т. Проблема классификации тюркских языков // Проблемы современной тюркологии: материалы II Всесоюзной тюркологической конференции. – Алма-Ата: Наука, 1980. – С. 387–390.
• Языки мира. Тюркские языки, Бишкек, 1997.
• Дайджест "Народы Томской области", 2004