Орхон-Енисей тыла
Орхон-Енисей тыла (Орхон-Енисей суруктарын тыла, былыргы түүр тыла да дииллэр) – түүр рунатынан суруллубут былыргы түүрдэр тыллара.
Алтай сабаҕалааһынын өйөөччүлэр этэллэринэ Орхон-Енисей тыла түҥ былыргы түүр тылыттан (нууч.: пратюркский язык) үөскээбит. Бу тыл суруга былыргы түүр бичигэ этэ. Бу суругу В. Томсен уонна В.В. Радлов диэн тыл үөрэхтээхтэрэ 1893–1894 сылларга аахпыттара.
История
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Орхоно-Енисей суруктара сэттэ бөлөххө арахсаллар: Өлүөнэ-Байҕал, Енисей, Моҕол, Алтаай, Илиҥҥи Түркистан, Орто Азия уонна Илиҥҥи Европа. С.Е. Малов этэринэн Орхон суруктарын тыла "оҕус тыла". Ол аата былыргы түүрдэр оҕус биистэрэ буолуохтаахтар эбэтэр былыргы түүрдэр оҕус бииһин тылынан кэпсэтэр этилэр[1].
Тыл туһунан
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Орхон-Енисей тылын туохтуу түһүгүн сыһыарыыта: -ыг/-иг; икки аһаҕас дорҕоон ыккардыгар уонна тыл бүтүүтүгэр -д- дорҕоон баар (саха тылыгар -т- дорҕоон буолбут, холобур: adaq ~ атах); -с- уонна -ш- дорҕооннор дьүөрэлэһэр этилэр. Таһаары түһүгэ ситэритэ суох этэ; ааспыт кэм сыһыарыыта оҕус тылларыгар курдук -мыш диэн этэ (сахалыы -быт); кэлэр кэм сыһыарыыта -тачи/-тэчи.
Дорҕооннор
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Аһаҕас дорҕооннор
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Орхон-Енисей тылын аһаҕас дорҕоонноро: /a/, /e/, /ė/, /i/, /ï/, /o/, /ö/, /u/, /ü/. Тыл саҕаланыытыгар бары тоҕус аһаҕас дорҕоон көстөр этилэр. Тыл ортото /a/, /e/, /ï/, /i/ этэ аһаҕас дорҕооннор көстөллөр.
Бүтэй дорҕооннор
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Бүтэй дорҕооннор үс көрүҥнээхтэр: ньиргиэрдээх, ньиргийбэт, мурун бүтэй дорҕоонноро.
Орхон-Енисей тылынан суруллубут суруктар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Уйук-Тарлар суруга (хаһан суруллубута биллибэт)
- Элэгэст суруга (хаһан суруллубута биллибэт)
- Орхон суруктара (732 уонна 735 сыллар)
- Байн Сокто суруктара (716 сыл)
- Онгин суруга (716 уонна 735 сыллар икки ардыларыгар)
- Күл-чур суруга (723 уонна 725 сыллар икки ардыларыгар)
- Алтын Тамҕан Дархан суруга (724 сыл)
- Тариат суруктара (753 уонна 760 сыллар икки ардыларыгар)
- Чойти-Тамир суруктара (753 уонна 756 сыллар икки ардыларыгар)
- Сүхбаатар суруктара (VIII үйэ)
- Бомбоҕор суруга (VIII үйэ)
Эбии көр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Кинигэлэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Насилов В. М. Язык орхоно-енисейских памятников. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — 88 с. — (Языки зарубежного Востока и Африки).
- Ахатов Г. Х. «Некоторые следы языка орхоно-енисейских памятников в диалекте западносибирских татар» // Баку: Материалы Всесоюзного совещания по общим вопросам диалектологии и истории языка. Тезисы докладов и сообщений". — Баку, 21-24 октября 1975 г. — М., 1974, С.35-36.
- Малов С. Е. Енисейская письменность тюрков. М.-Л., 1952;
- его же. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. М.-Л., 1959;
- Ахметов М. А. Глагол в языке орхоно-енисейских памятников. Саратов, 1978;
- Васильев Д. Д. Корпус енисейских письменных памятников. Л., 1982.
- Древнетюркский словарь. Ленинград, 1969.
- Е. Хелимский. Об одном диакритическом приеме создания древнетюркского рунического алфавита. Исследование языковых систем в синхронии и диахронии: К 70-летию Э. Р. Тенишева. Москва, 1991, с. 150—158.
- Е. Хелимский. Происхождение древнетюркского чередования р — з и дилемма «ротацизма — зетацизма». СТ. 1986, 2, стр. 40-50.
Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Бу аан дойду тылларыттан биирдэстэригэр туһунан сиппэтэх ыстатыйа. Көннөрөн уонна эбэн биэрэн Бикипиэдьийэҕэ көмөлөһүөххүн сөп. |
|