Орхон-Енисей тыла

Анкараҕа туруоруллубут былыргы түүр тааска суругун копията

Орхон-Енисей тыла (Орхон-Енисей суруктарын тыла, былыргы түүр тыла да дииллэр) – түүр рунатынан суруллубут былыргы түүрдэр тыллара.

Алтай сабаҕалааһынын өйөөччүлэр этэллэринэ Орхон-Енисей тыла түҥ былыргы түүр тылыттан (нууч.: пратюркский язык) үөскээбит. Бу тыл суруга былыргы түүр бичигэ этэ. Бу суругу В. Томсен уонна В.В. Радлов диэн тыл үөрэхтээхтэрэ 1893–1894 сылларга аахпыттара.

История

Орхоно-Енисей суруктара сэттэ бөлөххө арахсаллар: Өлүөнэ-Байҕал, Енисей, Моҕол, Алтаай, Илиҥҥи Түркистан, Орто Азия уонна Илиҥҥи Европа. С.Е. Малов этэринэн Орхон суруктарын тыла "оҕус тыла". Ол аата былыргы түүрдэр оҕус биистэрэ буолуохтаахтар эбэтэр былыргы түүрдэр оҕус бииһин тылынан кэпсэтэр этилэр.

Тыл туһунан

Орхон-Енисей тылын туохтуу түһүгүн сыһыарыыта: -ыг/-иг; икки аһаҕас дорҕоон ыккардыгар уонна тыл бүтүүтүгэр -д- дорҕоон баар (саха тылыгар -т- дорҕоон буолбут, холобур: adaq ~ атах); -с- уонна -ш- дорҕооннор дьүөрэлэһэр этилэр. Таһаары түһүгэ ситэритэ суох этэ; ааспыт кэм сыһыарыыта оҕус тылларыгар курдук -мыш диэн этэ (сахалыы -быт); кэлэр кэм сыһыарыыта -тачи/-тэчи.

Дорҕооннор

Аһаҕас дорҕооннор

Орхон-Енисей тылын аһаҕас дорҕоонноро: /a/, /e/, /ė/, /i/, /ï/, /o/, /ö/, /u/, /ü/. Тыл саҕаланыытыгар бары тоҕус аһаҕас дорҕоон көстөр этилэр. Тыл ортото /a/, /e/, /ï/, /i/ этэ аһаҕас дорҕооннор көстөллөр.

Бүтэй дорҕооннор

Бүтэй дорҕооннор үс көрүҥнээхтэр: ньиргиэрдээх, ньиргийбэт, мурун бүтэй дорҕоонноро.

Орхон-Енисей тылынан суруллубут суруктар

• Уйук-Тарлар суруга (хаһан суруллубута биллибэт)
• Элэгэст суруга (хаһан суруллубута биллибэт)
• Орхон суруктара (732 уонна 735 сыллар)
• Байн Сокто суруктара (716 сыл)
• Онгин суруга (716 уонна 735 сыллар икки ардыларыгар)
• Күл-чур суруга (723 уонна 725 сыллар икки ардыларыгар)
• Алтын Тамҕан Дархан суруга (724 сыл)
• Тариат суруктара (753 уонна 760 сыллар икки ардыларыгар)
• Чойти-Тамир суруктара (753 уонна 756 сыллар икки ардыларыгар)
• Сүхбаатар суруктара (VIII үйэ)
• Бомбоҕор суруга (VIII үйэ)

Эбии көр

• Былыргы түүрдэр
• Түүр тыллара

Кинигэлэр

• Насилов В. М. Язык орхоно-енисейских памятников. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — 88 с. — (Языки зарубежного Востока и Африки).
• Ахатов Г. Х. «Некоторые следы языка орхоно-енисейских памятников в диалекте западносибирских татар» // Баку: Материалы Всесоюзного совещания по общим вопросам диалектологии и истории языка. Тезисы докладов и сообщений". — Баку, 21-24 октября 1975 г. — М., 1974, С.35-36.
• Малов С. Е. Енисейская письменность тюрков. М.-Л., 1952;
• его же. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. М.-Л., 1959;
• Ахметов М. А. Глагол в языке орхоно-енисейских памятников. Саратов, 1978;
• Васильев Д. Д. Корпус енисейских письменных памятников. Л., 1982.
• Древнетюркский словарь. Ленинград, 1969.
• Е. Хелимский. Об одном диакритическом приеме создания древнетюркского рунического алфавита. Исследование языковых систем в синхронии и диахронии: К 70-летию Э. Р. Тенишева. Москва, 1991, с. 150—158.
• Е. Хелимский. Происхождение древнетюркского чередования р — з и дилемма «ротацизма — зетацизма». СТ. 1986, 2, стр. 40-50.