Былыргы түүр бичигэ
Былыргы түүр бичигэ (Орхон-Енисей бичигэ) диэн Орто Азияҕа түүр тылларынан биһиги эрабыт иннинэ V-с үйэттэн биһиги эрабыт X үйэтигэр дылы туттуллубут сурук-бичик. Билиҥҥи чинчийэччилэргэ бастаан Орхон уонна Енисей өрүстэр кытылларыгар көстүбүттэр. Сороҕар рунанан сурук дииллэр, былыргы германскай руналарга майгынныырын иһин (сорох руналар ойуутунан эрэ буолбакка, суолтатынан эмиэ сөп түбэсиһэллэр).
Сурук тутула
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Хойукку сайдыбыт кэмигэр (VIII үйэҕэ) 38 буукубаттан уонна тыл араарар бэлиэттэн турар эбит. Сурук хайысхата сытыары, уҥаттан хаҥас.
Бэлиэлэр таблицалара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]| Туттуллуута | Бэлиэлэр | Транслитерация уонна транскрипция | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| аһаҕас дорҕооннор |  |
A | /a/, /e/ | |||||
 |
I | /ɯ/, /i/, /j/ | ||||||
 |
O | /u/, /o/, /w/ | ||||||
 |
U | /ø/, /y/, /w/ | ||||||
| Бүтэй дорҕооннор | сочетающиеся | (¹) — кэлин, (²) — илин аһаҕас дорҕооннору кытта |
 |
 |
B¹ | /b/ | B² | /b/ |
 |
 |
D¹ | /d/ | D² | /d/ | |||
 |
 |
G¹ | /g/ | G² | /g/ | |||
 |
 |
L¹ | /l/ | L² | /l/ | |||
 |
 |
N¹ | /n/ | N² | /n/ | |||
 |
 |
R¹ | /r/ | R² | /r/ | |||
 |
 |
S¹ | /s/ | S² | /s/ | |||
 |
 |
T¹ | /t/ | T² | /t/ | |||
 |
 |
Y¹ | /ʤ/ | Y² | /ʤ/ | |||
| только с (¹) — Q только с (²) — K |
 |
 |
Q | /q/ | K | /k/ | ||
| с любыми гласными |
 |
-Ç | /ʧ/ | |||||
 |
-M | /m/ | ||||||
 |
-P | /p/ | ||||||
 |
-Ş | /ʃ/ | ||||||
 |
-Z | /z/ | ||||||
 |
-NG | /ŋ/ | ||||||
| сочетания | + гласный |  |
IÇ, ÇI, Ç | /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/ | ||||
 |
IQ, QI, Q | /ɯq/, /qɯ/, /q/ | ||||||
 |
 |
OQ, UQ, QO, QU, Q |
/oq/, /uq/, /qo/, /qu/, /q/ |
ÖK, ÜK, KÖ, KÜ, K |
/øk/, /yk/, /kø/, /ky/, /k/ | |||
| + согласный |  |
-NÇ | /nʧ/ | |||||
 |
-NY | /nʤ/ | ||||||
 |
-LT | /lt/, /ld/ | ||||||
 |
-NT | /nt/, /nd/ | ||||||
| тыллары араарар бэлиэ |  |
суох | ||||||
| (-) — тыл кэннигэр эрэ суруллаллар | ||||||||
Ааҕыы холобура
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы] — уруһуйданыыта (уҥаттан хаҥас ааҕыллар)
T²NGR²I — транслитерация (эпиграфическай)
/teŋri/ — транскрипция (ru:МФА)
teñri — транслитерация (билиҥҥи түүр латиницата)
Сурук историята
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Бу бичигинэн саамай былыргы суруктар (V—III б.э.и. үйэлэргэ) Кыргызтаҥҥа Иссык диэн сиргэ көстүбүттэрэ. — көр. Иссык суруга, Талас, Балыкчи о.д.а.).
Сурук хантан төрүттэммитэ чуолкай биллибэт. Элбэх бэлиэлэрэ тамгаалары кытта майгыннаһалларын көрөллөр. Сорох бэлиэлэр (буукубалара сытыы муннуктаахтара, сурук хайысхата, фонетиката) эргэ семитическэй суруктарга чугаһатар курдуктар: библосс уонна финикийэ суруктарыгар.
Бастаан, саҥа чинчиллэн эрдэҕинэ улахан итэҕэтиитэ суох да буоллар согдийскэй төгүрүк сурукка, эбэтэр оннооҕор кытай суругун фонетикатын бэлиэлэригэр чугаһаталлара.
Кэнники сорох чинчийээччилэр кхароштхи суругуттан тахсыбыт буолуон сөп дииллэр, эбэтэр ити икки сурук биир төрдүлээхтэр диэн буолар.
Монголлар кимэн киириилэрин кэмигэр (XIII үйэ) алфавит арабицаннан уонна атын түүр суруктарынан уларытыллыбыт.
Былыргы түүр бичигиттэн атын руна суруктар тахсаллар - холобур, болгар руналара, Хазар каганатын Саркел диэн сирин суруга, мадьаар руналара о.д.а.
Былыргы түүр суругун туһунан бастаан Петр I саҕана биллибитэ. Дьиҥнээх научнай чинчийии XIX үйэ бүтүүтүгэр саҕаламмыта. Алтынньы 25 күнүгэр 1893 сыллаахха суругу Дания лингвиһа Вильгельм Томсен аныгы дьонтон бастакыннан аахпыта. Бастакы ааҕыллыбыт тыл — Теҥри (Таҥара).
Тэнийиитэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Былыргыттан хаалбыт көстүбүт суруктар Россия, Казахстан, Кыргызстан, Кытай уонна Монголия сирдэригэр бааллар.
Өссө көрүҥ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Köktürkische Schrift, Türkische Runen
- Orkhon Inscriptions complete text Архыыптаммыт 2012, Муус устар 11 күнүгэр.