Чулым тыла

Чулым тыла (бэйэлэрэ ааттыыр ааттара: чулым тили, öс тили, татар тили) – аҕыйах ахсааннаах Сибииргэ олорор чулым диэн омук төрөөбүт тыла. Чулым тыла түүр тылларын хакас бөлөҕөр киирэр. Бу тыл шор тылыгар уонна хакас тылын сорох диалектарыгар чугас.

Чулым тыллаахтар Сибииргэ, Алтаай хайаларыттан хоту диэки Чулым өрүһүнэн олороллор. Чулым тыллаахтар бары нуучча тылын эмиэ билэллэр.

Чулым тыла хас да диалекка арахсар, бу арахсыы дьон Чулым өрүс хайа өттүгэр олороллоруттан тутулуктаах, ол курдук орто чулым диалега (икки гуобардаах: тутальскай уонна мэлэтскэй; Томск уобалаһын Тегульдетскэй оройуонугар тарҕаммыт) уонна аллараа чулым диалега (хас да гуобар баар: кецик, кюэрик, ячинскэй, чибинскэй уонна ежинскэй) бааллар^[1]. Орто чулым диалега -z- диалект буолар, онон хакас тылыгар чугас. Аллараа чулым диалега -j- диалект, онон хотугу алтаай тылларыгар чугас.

Чулым тыла сүтэн эрэр тыллар ахсааннарыгар киирэр, ол иһин ЮНЕСКО чулым тылын сүтэн эрэ тыллар кыһыл кинигэтигэр кииллэрбитэ. 25 сыл иһинэн бу тыл сүтэр кутталлаах. 2010 сыллааҕы биэрэпис көрдөрөрүнэн, 355 чулым киһититтэн 44 эрэ чулым тылын билэр.

Сурук-бичик[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

XXI үйэ саҕаланыытагар диэри чулым тыла суруга суох тыллар ахсааннарыгар киирсэр этэ. Бу тылынан ким да хаһан да тугу да үөрэппэтэх, үөрэхтээһиҥҥэ туттубатах. 2000 сыллар саҕаланыыларыгар чулым тылын тилиннэрии туһугар хамсааһын саҕаламмыт уонна 2008 сылга бастакы нуучча-чулым тылдьыта бэчээккэ бэлэмнэммитэ^[2]. 2017 сылга Нуучча православнай сиэркэбин Томскайдааҕы епархиятын иерейдэрэ Өлөксөй Самсонов уонна Иоанн Фонтош, ону таһынан төрүт чулым дьонуттан чулым тылын билэр Баһылай Габов көмөтүнэн Саҥа кэс тылы (чуолаан Марктан кэс тылы) чулым тылыгар тылбаас үлэтин саҕалаабыттар^[3]. Бу тылбааска Томскайдааҕы судаарыстыбаннай педагогическэй үнүбүрсүөт преподавателэ Валерий Лемской айбыт чулым тылын алпабыыта туттуллубут^[4]. 2019 сыллаах Саҥа кэс тылын (Марктан кэс тыл) чулымныы тылбааһа бэчээккэ тахсыбыта («Маркадын чакшычут ёсь тилғе шыйылған» диэн ааттаммыт).

Чулым тылын алпабыыта (Пасечное дэриэбинэҕэ тарҕаммыт чулым тылын орто диалегар, мэлэт гуобарыгар олоҕурар):^[5]

А а	Ӓ ӓ	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
Җ җ	З з	И и	Й й	К к	Қ қ	Л л	М м	Н н	Ң ң
О о	Ö ö	П п	Р р	С с	Т т	У у	Ӱ ӱ	Ф ф	Х х
Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я